​​​​​​​جایی که امروزه از طریق راه پله به صحن عتیق وصل است و مردم برای زیارت قبر آن عالم ربانی، از این راه استفاده می‌کنند. با این حال، شاید کمتر کسی بداند که در کنار محمد بن حسن عاملی مشهور به شیخ حر عاملی که ما در این نوشتار، وی را شیخ حر عاملی اول می‌نامیم، برادر کوچک‌ترش احمد بن حسن عاملی دفن شده که او نیز از علمای نامدار عصر صفوی است و باید وی را شیخ حر عاملی دوم نامید. احمد بن حسن نیز مانند برادرش، از علما و دانشمندان شناخته شده دوران خود بود و در علوم تاریخ، حدیث و تفسیر، صاحبنظر. او در سال 1078قمری، پنج سال پس از هجرت برادرش به مشهد، راهی این شهر مقدس شد و تا سال 1115قمری به تدریس در مدارس علمیه مشهد و حرم رضوی اشتغال داشت. به نظر می‌رسد شهرت عالمگیر برادر بزرگ‌تر، مانع از شناخته شدن برادر کوچک‌تر در میان قاطبه مردم، طی دوره‌های تاریخی بعد شده ‌باشد. در رواق امروز با هم مروری خواهیم داشت بر زندگی شیخ حر عاملی دوم.

چرایی هجرت به ایران
احمد بن حسن عاملی طبق نوشته خودش در کتاب «الدّر المسلوک» دو سال و 9ماه از شیخ حر عاملی اول کوچک‌تر است و از آنجا که طبق گزارش‌های تاریخی، نویسنده کتاب «وسائل الشیعه» در هشتم رجب 1033قمری متولد شده‌، ولادت احمد بن حسن، قطعاً باید اوایل سال 1036قمری اتفاق افتاده باشد. سال درگذشت شیخ حر عاملی دوم نیز چندان دقیق نیست، اما می‌دانیم دست‌کم تا سال 1120قمری در قید حیات بوده ‌است. درباره اینکه چرا احمد از منطقه جبل‌عامل در جنوب لبنان، به ایران و شهر مشهد هجرت کرد، گزارش‌های کمی داریم اما می‌دانیم که او پس از هجرت برادر بزرگش به مشهد و انتصاب وی به عنوان شیخ‌الاسلام این شهر، تصمیم گرفت راهی خراسان شود. البته نباید فراموش کرد که در آن زمان، حکومت عثمانی که میانه خوبی با صفویان نداشت، بر علمای شیعه جنوب لبنان که روابطی حسنه با حکومت ایران داشتند، سخت می‌گرفت و گاه و بیگاه روستاهای شیعه‌نشین این منطقه را آماج حملات وحشیانه خود قرار می‌داد؛ تا جایی که امنیت لازم برای تداوم فعالیت‌های علمی از میان رفت و جمع زیادی از علما مانند احمد بن حسن عاملی راهی ایران شدند.

مفسر تاریخدان
شیخ حر عاملی اول در کتاب «امل الامل»، از برادر کوچک‌ترش با عنوان «فاضلی نیکوکار و آشنا به تواریخ» یاد کرده ‌است. شیخ حر عاملی دوم تبحر خاصی در متون تاریخی داشت و این تسلط را در تفسیر و آموزش دیگر علوم نیز به کار می‌گرفت. برادر بزرگ‌ترش، احمد را صاحب کتاب «تاریخ صغیر و کبیر» می‌داند که منظور وی، احتمالاً اثر ارزشمند شیخ حر عاملی دوم موسوم به «الدر المسلوک فی احوال الانبیاء و اوصیاء و الخلفاء و الملوک» بوده ‌است که توسط احمد بن حسن در دو جلد نوشته شد. با این حال، حر عاملی دوم در دیگر گرایش‌های علوم اسلامی نیز تبحر و توانایی خاصی داشت. از وی کتابی با نام «عیون المعانی فی تفسیر الوحی الرّبانی» باقی مانده ‌است که هر چند کتاب مفصلی نیست، اما خبر از تسلط وی بر علم تفسیر می‌دهد. شیخ حر عاملی دوم، مجلس درس خود را در حرم رضوی برگزار می‌کرد و طلاب مشتاق از سراسر جهان اسلام در آن حضور می‌یافتند.

هجرت به اصفهان و رحلت
بر پایه برخی گزارش‌های تاریخی، شاه سلطان حسین، آخرین فرمانروای صفوی، در سال 1115قمری شیخ حر عاملی دوم را به اصفهان فراخواند. دلیل این فراخواندن، دقیقاً معلوم نیست؛ شاید قرار بوده ‌است که یکی از مقامات دینی یا قضایی به وی سپرده شود.
در این زمان حدود 11سال از درگذشت شیخ حر عاملی اول می‌گذشت. احمد بن حسن ظاهراً تا پایان عمرش که احتمالاً حدود سال 1120قمری است، در اصفهان ماند و پس از درگذشت، پیکر وی را با احترام بسیار به مشهد آوردند و پشت سر برادر بزرگش، شیخ حر عاملی اول در سرداب مدرسه میرزاجعفر به خاک سپردند.
حدود 15 سال پس از این اتفاق، در سال 1130قمری با حمله افغان‌ها به اصفهان، دوران حکومت صفویان نیز به سر رسید.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت