​​​​​​​از یک سو غزنویان، از سوی دیگر سامانیان و در کنار آن‌ها، آل‌بویه که میل داشتند نفوذ خود را در شرق ایران گسترش دهند، خراسان را به منطقه‌ای ناامن و پُر از درگیری و نزاع تبدیل کرد. در چنین شرایطی، حرم ثامن‌الحجج(ع) که اکنون به مشهدالرضا(ع) شهرت یافته و به‌تدریج جمعیت زیادی به عنوان مجاور، دورش را گرفته‌بودند، بیش از هر زمان در معرض هجمه‌ها و اقداماتی بود که از سوی متعصبان و به ویژه کسانی که تفکرات ناصبی داشتند، صورت می‌گرفت. کنترل و مراقبت اوضاع مشهد، مدیریتی دقیق و حساب شده می‌خواست که از عهده هر کسی ساخته نبود؛ اما خوشبختانه در این ایام، شخصی اداره امور حرم رضوی و مدیریت شهر مشهد را برعهده گرفت که از توانایی‌های ویژه‌ای برخوردار بود؛ محمد بن موسی بن عمران موسوی نیشابوری، از سادات مورد احترام و شناخته شده خراسانِ آن روزگار.

واقف و مفسر قرآن
پیش از آنکه بخواهم درباره فعالیت‌ها و اقدامات محمد بن موسی صحبت کنم، باید بگویم او، واقف یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های قرآن خطی در حرم رضوی است که در شوال سال 402 / اردیبهشت 391 وقف این مکان مقدس شده و امروزه در گنجینه قرآن آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود؛ قرآنی با بیش از هزار سال عُمر که نشان‌دهنده قدمت و هویت تاریخی آستان‌قدس رضوی است. بگذریم، محمد بن موسی الموسوی از سلسله ساداتی بود که نسبشان به حمزة بن موسی‌الکاظم(ع) می‌رسید. او اوایل قرن چهارم هجری به دنیا آمد و عمری طولانی کرد؛ آن‌گونه که برخی معتقدند هنگام وفات، بیش از 90 سال عُمر داشت. محمد بن موسی، در عرصه علم و ادب، سرآمد روزگار خود بود. هرچند از وی اثر یا کتابی مستقل به دست ما نرسیده‌است، اما کثرت نقل قول‌ها از او، نشان از اعتبار فراوانش نزد دانشمندان آن دوره دارد. عبدالملک بن محمد ثعالبی، عالم شافعی مذهب در کتاب «الاقتباس فی القرآن الکریم»، ضمن تفسیر آیه 11 سوره مجادله، مطلبی تفسیری از محمد بن موسی الموسوی نقل می‌کند و دانش او را می‌ستاید و بزرگانی مانند «حاکم نیشابوری»، محمد بن موسی را عالمی وارسته و پرهیزگار خوانده‌اند. اینکه بزرگان اهل‌سنت تا این حد به محمد بن موسی که در تشیع وی هیچ تردیدی نیست، توجه و ارادت دارند، نشان از رویکرد و سیاستی ویژه در روابط او با علمای دیگر مذاهب اسلامی دارد. محمد بن موسی در ارتباط با دیگر علما، سخت پایبند به رویکردهای تقریبی بود و از آنچه سبب بروز اختلاف می‌شد، دوری می‌کرد. این روش، در آن روزگار پرالتهاب، موجب شد زائران و مجاوران حرم رضوی، تا حدّ زیادی از تعدی و آزارهای متعصبان در امان بمانند. 

روابط دیپلماتیک حساب شده
برخی مورخان، مانند «ابن‌اثیر» از حمله سبکتگین، پدر محمود غزنوی به مشهد و تخریب بخش‌هایی از حرم رضوی صحبت کرده‌اند و محمد بن موسی که در زمان این هجمه جوان بود، دریافت باید برای جلوگیری از چنین تجاوزاتی، از دیپلماسی نهایت بهره را ببرد. این بود که با توجه به وابستگی‌اش به خاندان سادات، ارتباطاتی با دربار سامانی پیدا کرد و حتی در جلسات علمی دربار سامانیان در بخارا حضور یافت و با توجه به توانایی‌های علمی‌اش، مورد توجه و احترام علما، شعرا، دانشمندان و سیاستمداران سامانی قرار گرفت. جالب است که این رویه، سبب نشد او را به عنوان وابسته به دربار سامانی یا طرفدار آن دودمان بشناسند؛ چرا که بعدها، با تسلط غزنویان بر خراسان، محمد بن موسی همچنان نزد اُمرای غزنوی که به شیعه‌ستیزی شهرت داشتند، محترم و گرامی بود و حتی برخی از مورخان، ترمیم حرم رضوی در دوره سلطان محمود را با تشویق و هدایت محمد بن موسی دانسته‌اند. وی برای تشویق اُمرا و افراد متمول به فعالیت‌های عمرانی در مشهد و حرم رضوی، دارایی‌های متعددی را وقف آستان‌قدس کرد. هرچند که از اطلاعات مربوط به این موقوفات ارزشمند، تنها اطلاعات مربوط به قرآن وقفی او به دست ما رسیده‌است. در جریان لشکرکشی‌های خراسان، در اوایل قرن پنجم و در میانه جنگ و ستیزهای قدرتمندان در این خطه، مشهد با مدیریت و دیپلماسی فعال محمد بن موسی، در امنیت کامل باقی ماند و همه مسلمانان، از برکات این سیاست شایسته و نتایج آن بهره‌مند شدند. محمد بن موسی در حدود سال 410قمری بدرود حیات گفت و به احتمال بسیار، او را در کنار مضجع شریف امام رضا(ع) به خاک سپردند.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت