دریای خزر و صید خاویار از گذشته با یکدیگر گره ‌خورده و می‌توان ادعا کرد نخستین مردمانی که از خاویار به‌عنوان یک ماده غذایی استفاده کردند، ساحل‌نشینانی بودند که در حاشیه دریای خزر زندگی می‌کردند؛ اما امروزه به دلایل فراوان؛ ازجمله صید بی‌رویه ماهیان خاویاری دریای خزر، تعداد آن‌ها به‌ شدت کاهش‌یافته و حتی خطر انقراض این ماهیان باستانی معروف به فسیل زنده دریای خزر نیز دور از تصور نیست!
کاهش جمعیت ماهیان خاویاری به دلیل تخریب زیستگاه‌، افزایش آلاینده‌ها، شکار غیرقانونی و پایبند نبودن به قوانین بین‌المللی موجب شده کشورهای حوزه دریای خزر در ممنوعیت صید با یکدیگر همپیمان شوند؛ اما با وجود تمامی این محدودیت‌ها دولتمردان ایرانی توانستند با برنامه‌ریزی و توسعه استخرهای پرورش ماهیان خاویاری به ویژه گونه «بلوگا» همچنان بر سکوی نخست تولید و صادرات بایستند.

ممنوعیت صید تجاری  
مدیرکل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان سازمان شیلات ایران در خصوص تولید خاویار در ایران و سهم ما از صادرات این محصول سودآور می‌گوید: برای نخستین بار در سال 2010 میلادی در جلسه رؤسای جمهوری پنج کشور ساحلی دریای خزر در باکو، صید ماهیان خاویاری برای پنج سال ممنوع اعلام شد و هر سال هم ممنوعیت در این زمینه تمدید می‌شود. 
ناصر کرمی‌راد اظهار می‌کند: افزایش صید غیرمجاز، آلودگی رودخانه‌ها و کاهش ورودی آب‌های آن‌ها در سنوات گذشته زادآوری و بقای این گونه‌های ارزشمند را با خطر جدی مواجه کرده است. طبق گزارش‌های موجود، میزان صید جهانی ماهیان خاویاری از سال 1991 تا 2014 با کاهش 99 درصدی مواجه شد و در ایران نیز در سال 1371 میزان استحصال خاویار از دریای خزر 261 تن  بوده که در سال 1397 به کمتر از 500 کیلوگرم با کاهش حدود 99 درصدی مواجه شده است. در حال حاضر با توجه به مصوبات کمیسیون منابع زنده آبزی دریای خزر پس از ممنوعیت‌های اعمال‌شده صید فقط به ‌منظور فعالیت‌های تحقیقاتی و بازسازی ذخایر انجام می‌شود.
شیلات ایران بحث مولدسازی و ایجاد بانک ژن زنده این گونه‌های ارزشمند را در مراکز ملی بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری در دستور کار خود قرار داده و هم‌اکنون ذخایر ارزشمندی در سنین گوناگون از انواع گونه‌های مختلف دارد که این مهم موجب توسعه پرورش یا آبزی‌پروری ماهیان خاویاری در کشور شد به‌ طوری‌که در سال‌های 1392 و 1393 طرح توسعه پرورش ماهیان خاویاری با هدف تولید 10 هزار تن گوشت و 100 تن خاویار تا افق سال 1404 در فاز نخست تدوین و زمینه‌های سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این صنعت مهیا شد که تعداد مزارع از حدود 20 مورد در سال 1392 به 306 مزرعه فعال و پروانه‌دار در 22 استان کشور افزایش پیدا کرد و به ظرفیت‌های بیش از اهداف هدف‌گذاری شده دست ‌یافته‌ایم.

تفاوت خاویار پرورشی با ماهیان دریای خزر
وی در خصوص تفاوت ماهیان خاویار پرورشی با ماهیان خاویار دریای خزر نیز می‌افزاید: ماهیان خاویار در اسارت بین 10تا12 سال به بلوغ جنسی-تولید خاویار- رسیده در حالی که در طبیعت این‌ گونه پس از 15 تا 17 سال به بلوغ جنسی - تولید تخمک- می‌رسد. ضمن آنکه برای تولید گوشت ماهی خاویار دست‌کم سه سال زمان نیاز است تا این ماهیان به وزن بازاری برسند. بنابراین ما برای تولید گوشت ماهی خاویار دست‌کم به سه سال و برای تولید خاویار به 10 سال زمان نیاز داریم. غیر از گونه بلوگا، گونه‌های دیگری هستند که زودتر به تولید خاویار یا بلوغ جنسی می‌رسند؛ مانند گونه خاویار «سیبری» که در مدت چهار سال یا خاویار «اوزون‌برون»که طی 6-5 سال به بلوغ جنسی می‌رسند. البته ارزش اقتصادی پایین‌تری هم دارند و عمده مزارع بخش خصوصی ما با توجه به بازار، بیشتر از 80 درصد هدف‌گذاری خود را روی گونه فیل‌ماهی یا همان بلوگا متمرکز کرده‌اند. در هر صورت تفاوت پرورش ماهیان خاویار با سایر آبزیان، دیربازده بودن آن‌هاست. به همین دلیل تا حدودی سرمایه‌گذاری‌ها در این زمینه کند شده و انتظار می‌رود به‌عنوان یک صنعت مهم، ارزآور و سودده،  بانک‌ها نیز بازپرداخت تسهیلات بانکی این بخش را از پنج سال به هفت یا هشت سال افزایش دهند. 

تولید صعودی در یک دهه 
مدیرکل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان سازمان شیلات با اشاره به اقتصادی بودن و حاشیه سود بسیار خوب برای ماهیان خاویاری می‌گوید: ما در سال 1393در فاز نخست هدف‌گذاری توسعه ماهیان خاویاری کشور زمینه‌سازی تولید 10 هزار تن گوشت و 100 تن خاویار پرورشی را در یک برنامه 10 ساله هدف‌گذاری و پیش‌بینی می‌کردیم در سال 1404 به این اهداف برسیم و با برنامه‌های منسجمی که صورت گرفت، این مهم با استقبال بسیار خوب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی مواجه شد به ‌طوری ‌که در سال 1402 به اهداف پیش‌بینی‌شده در فاز نخست دست ‌یافتیم.
  دکتر کرمی‌راد اضافه می‌کند: بر اساس آمارهای پایان سال 1403میزان استحصال گوشت و خاویار از 306 مزرعه پرورش خاویار در 22 استان کشور،  6هزار و 50 تن گوشت و 25 تن و 114 کیلوگرم خاویار  بوده؛ یعنی میزان تولید خاویار از 337 کیلو در سال 1393 به 25 تن و 114 کیلوگرم رسیده که طبق آمار اعلام ‌شده از سوی گمرک، از این میزان خاویار تولیدی در سال گذشته در کشور 7 تن و 117 کیلوگرم از مسیر گمرک به 33 کشور دنیا صادر شده که رقمی حدود 4 میلیون و 265 هزار دلار ارزش گمرکی داشته است.

صادرات سالانه 15 تن خاویار 
وی ادامه می‌دهد: با توجه به آنکه پنج گونه ماهیان خاویاری دریای خزر در لیست قرمز IUCN و در طبقه‌بندی گونه‌های به ‌شدت در معرض انقراض هستند، تجارت جهانی آن طبق کنوانسیون بین‌المللی تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری وحشی در حال انقراض که به‌ اختصار  (CITES)سایتس نامیده می‌شود، صورت می‌گیرد. بنابراین هر کشوری که بخواهد گوشت یا خاویار را صادر کند، باید از نماینده سایتس در کشور متبوع مجوز بگیرد و در واقع همه مزارع پرورش ماهیان خاویار در سایتس ثبت‌شده و تولیدات آن‌ها بر اساس مجوزهای اخذ شده در دنیا خرید و فروش می‌شود. از این رو بر اساس اطلاعات گرفته شده از مدیر اجرایی سایتس در ایران برآورد می‌شود رقمی معادل حداقل 50درصد خاویار صادر شده از مسیر گمرک به‌صورت مسافری از کشور خارج‌ شده باشد. بنابراین بر اساس قوانین مربوط هر مسافر می‌تواند به میزان 125 تا حداکثر 150 گرم خاویار پرورشی را بدون نیاز به دریافت مجوز مربوط -به‌عنوان سوغات- از کشور خارج کند.  

پایبندی همسایگان دریای خزر 
این مسئول در پاسخ به این پرسش که آیا کشورهای حاشیه دریای خزر به ممنوعیت صید تجاری خاویار از دریای خزر  پایبند هستند، می‌گوید: بر اساس آنچه در جلسه‌های کمیسیون منابع زنده آبزی دریای خزر می‌گذرد، همه‌ کشورهای همسایه خزر به تصمیمات و قوانین وضع‌ شده یعنی کنترل صید غیرمجاز -ممنوعیت صید تجاری خاویار وحشی و بازسازی ذخایر آن متعهد هستند و  صید ماهیان خاویار از دریای خزر فقط به منظور «بازسازی ذخایر» و «صید به‌منظور اقدامات تحقیقاتی و پژوهشی» انجام می‌شود. از این ‌رو ماهیان خاویاری که توسط صیادان صید می‌شوند، به مراکز ملی بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان سازمان شیلات واقع در سه استان شمالی کشور برای تکثیر تحویل می‌شوند و ماهیان مولد نر و ماده تحویلی پس از تکثیر و پرورش و هنگامی‌که بچه ماهی‌های خاویار به وزن 2 یا 3 گرم رسیدند، در دریا رها می‌شوند. 
به ‌طوری ‌که هر سال سازمان شیلات بر اساس تعداد مولدی که از دریای خزر تحویل می‌گیرد، 2 تا 3 میلیون قطعه بچه ماهی خاویاری در این دریا رهاسازی می‌کند. البته افزون بر ایران، روسیه و سایر کشورهای همسایه دریای خزر هم به بازسازی و تکثیر  ماهیان خاویاری این دریاچه ورود پیدا کرده و فعال هستند. 

وضعیت ذخایر ماهیان خاویاری 
دکتر کرمی‌راد در خصوص ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر اظهار می‌کند: با وجود آنکه ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویاری از دریای خزر اعلام ‌شده، متأسفانه همچنان صید غیرمجاز آن وجود داشته و علاوه بر آن توسعه شهرنشینی، ورود انواع سموم و آلاینده‌های شهری، صنعتی و کشاورزی و تغییرات اقلیمی بر کاهش سطح آب رودخانه‌های منتهی به دریا تأثیر گذاشته و مهاجرت ماهیان خاویاری و در پی آن زادآوری طبیعی آن‌ها را دچار مشکل کرده و همه این‌ها عوامل اصلی کاهش شدید ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر هستند. 

جایگاه جهانی ایران در تولید گوشت خاویار  
مدیرکل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان سازمان شیلات در خصوص کیفیت خاویار پرورشی در مقایسه با خاویار دریای خزر می‌‌افزاید: به‌طور حتم خاویار دریای خزر، خاویاری طبیعی است که مولدان آن از محیط طبیعی دریا تغذیه می‌کنند؛ اما خاویار پرورشی در محیط‌های محصور نگهداری می‌شود و از غذای فرموله شده تغذیه می‌کند؛ ولی همچنان ارزش غذایی بالایی داشته و ازنظر بررسی فاکتورهای اساسی چندان تفاوتی ملاحظه نشده است. با این ‌حال با توجه به ممنوعیت صید تجاری خاویار دریای خزر، بازار تجارت خاویار پرورشی ایران به دلیل نشان قدیمی و فراوری‌هایی که روی این محصول صورت می‌گیرد، از جایگاه بسیار خوبی در دنیا برخوردار بوده و همچنان مشتری‌های خاص خود را داشته و نسبت به محصولات مشابه کشورهای دیگر از ارزش تجاری بالاتری برخوردار است.طبق آمار استخراج ‌شده از سایتس تجارت جهانی این محصولات ارزشمند رو به افزایش است.  البته اکنون نیز ما در حوزه تولید و صادرات خاویار گونه بلوگا - که گران‌ترین گونه خاویار در دنیا محسوب می‌شود- رتبه نخست را در میان کشورهای دنیاداریم. همچنین طبق آمار اعلام‌شده از سوی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در حوزه تولید گوشت ماهیان خاویار نیز جزو چهار کشور برتر دنیا هستیم به‌طوری‌که رتبه نخست متعلق به چین، رتبه دوم ارمنستان و رتبه سوم میان ایران و روسیه در نوسان است و پیش‌بینی می‌شود با توجه به روند صعودی تولید گوشت ماهیان خاویار در کشور  بتوانیم در یکی، دو سال آینده رتبه دوم تولید گوشت خاویار در بازارهای جهانی - پس از چین-  را به خود اختصاص دهیم.     

خبرنگار: اعظم طیرانی