وراثت، محیط، اراده؛ سه‌گانه قرآنی در ترازوی شخصیت شهدا
حجت‌الاسلام ماندگاری با اشاره به شخصیت شهدا می‌گوید: اگر بخواهیم شخصیت شهدا را عموماً و شهید آیت‌الله رئیسی و شهدای خدمت را خصوصاً با قرآن تحلیل کنیم، چه تحلیلی باید داشته باشیم؟ از لحاظ علمی و منطقی، هر شخصیتی تابع سه متغیر است. نخست وراثت که در روایات و آیات قرآن به آن اشاره شده است. خداوند در آیه «یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ» (مؤمنون: ۵۱) به پیامبران می‌فرماید: «از پاکیزه‌ها بخورید»؛ زیرا تا لقمه پاک نباشد، نطفه پاک شکل نمی‌گیرد. در روایتی نیز آمده است: «السَّعِیدُ سَعِیدٌ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَالشَّقِیُّ شَقِیٌّ فِی بَطْنِ أُمِّهِ» (بحارالانوار، ج۵) که بر تأثیر وراثت و محیط رشد جنین تأکید دارد، نه جبر! امروزه حتی آزمایش‌های ژنتیک نشان می‌دهند ویژگی‌هایی مانند رنگ پوست یا بیماری‌های موروثی از پدر و مادر منتقل می‌شوند. البته وراثت همه علت نیست؛ مثلاً کسی که از نطفه حرام متولد شود، حق امامت جماعت یا قضاوت ندارد، اما می‌تواند به مقام شهادت برسد، چرا که در قیامت، فرد به سبب اعمالش محاسبه می‌شود، نه گناهان والدین «...وَلا تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرَى...». (انعام: ۱۶4)وی می‌افزاید: دومین متغیر، محیط است؛ اعم از آموزشی، خانوادگی، شغلی و حتی فرهنگی. همان‌طور که رهبر معظم انقلاب فرمودند: فرهنگ مثل هواست؛ هوای پاک، بیماران را شفا می‌دهد و هوای آلوده، سالمان را بیمار می‌کند. قرآن نیز با تأکید بر «کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ» (آل‌عمران: ۱۱۰) نقش محیط را در شکل‌گیری شخصیت پررنگ می‌داند. در روایتی آمده: «الْمَرْءُ عَلَى دِینِ خَلِیلِهِ» (کنزالعمال، ج۱۶)؛ یعنی انسان تحت تأثیر دوستانش است. محیط جبهه در دفاع مقدس یا فضای معنوی حرم مطهر امام رضا(ع) نمونه‌هایی از محیط‌های تأثیرگذارند. اما باز هم محیط تمام علت نیست.
سومین متغیر، اراده است. خداوند در آیه «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ» (رعد:۱۱) می‌فرماید: تغییر از اراده انسان آغاز می‌شود. امام صادق(ع) در تفسیر این آیه فرمودند: «خداوند اراده خود را پشت اراده بندگان قرار می‌دهد». اگر کسی خواهان هدایت باشد، خداوند با «تَأیِید»، «نصرت» و «برکات» او را یاری می‌کند: «وَ مَن یَتَّقِ اللهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا» (طلاق:۲). اما اگر کسی گمراهی را برگزیند، خداوند راه را برایش هموار می‌کند: «وَ مَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا». (انعام:۱۲۵)نتیجه آنکه سه عامل وراثت، محیط و اراده، شخصیت انسان را شکل می‌دهند. وراثت و محیط هرچند تأثیرگذارند، اما اراده می‌تواند آن‌ها را تقویت یا خنثی کند. شهیدان با وجود محدودیت‌های احتمالی در دو عامل اول، با اراده‌ای آهنین به بالاترین مقامات رسیدند.

چالش تقویت اراده و استقامت دینی در پرتو آموزه‌های قرآنی و روایی
این کارشناس دینی ادامه می‌دهد: در بخش اول که سه متغیر شکل‌گیری شخصیت را بیان کردیم، ورود ما به عرصه طلبگی و تربیت دینی، حتماً ناشی از لقمه پاک و نطفه حلال در محیطی سالم مانند «سربازان امام زمان(عج)» بوده است. اما گاه با وجود محیط مناسب، برخی با اراده خود از مسیر خارج می‌شوند. امام صادق(ع) در حدیثی هشدار می‌دهند: «قَطَعَ ظَهْرِيَ اثْنَانِ: عَالِمٌ مُتَّهَتِّكٌ، وَ جَاهِلٌ مُتَنَسِّكٌ؛ هَذَا يَصُدُّ النَّاسَ عَنْ عِلْمِهِ بِتَهَتُّكِهِ، وَهَذَا يَصُدُّ النَّاسَ عَنْ نُسُكِهِ بِجَهْلِهِ» (عوالی اللآلی، ج۱، ص۲۶۷). این دو گروه (عالم بی‌پروا و عابد نادان) با رفتار نادرست، مردم را از دین دور می‌کنند. قرآن نیز در توصیف عالمان منحرف می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أُولَئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ» (البینه:۶). امروزه یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، تضعیف اراده‌هاست؛ همان‌گونه که مردم می‌گویند: «خواهی نشوی رسوا، همرنگ جماعت شو» درحالی که قرآن بر «وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ» (آل‌عمران: ۱۰۴) تأکید دارد. پیامبر(ص) نیز فرمودند: «شَیَّبَتْنِي هُودٌ» (سنن الترمذی، ج۳۲۹۰) اشاره به آیه «فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ» (هود:۱۱۲) دارد که استقامت را کلید نجات می‌داند. ابوسفیان با گفتن شهادتین، اما بی‌استقامتی، راه گمراهی را پیمود. امروز نیز 2میلیارد مسلمان با شهادتین، نیازمند استقامت عملی هستند.  
وی تأکید می‌کند: چالشی‌ترین بحث برای ما «استقامت دینی» با محوریت اراده است. امام خمینی(ره) در کتاب «طلب و اراده» می‌نویسند: اراده، موتور محرکه عبودیت است. در بخش سوم، شهید آیت‌الله رئیسی را مثال می‌زنم که افتخار ۳۰ سال رفاقت با ایشان را داشتم. آخرین دیدار ما در حرم مطهر امام رضا(ع) بود. شهدا به‌ویژه شهید رئیسی سه استقامت قرآنی داشتند. ابتدا استقامت بر فهم دینی؛ در عصر انفجار اطلاعات، دشمنان می‌کوشند با تحریف حقایق، مانع فهم عمیق دین شوند. قرآن می‌فرماید: «وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ أَن يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ» (نسا:۱۱۳).
 دیگری  استقامت بر عمل به دانسته‌ها؛ شهید رئیسی با وجود مسئولیت‌های سنگین، هرگز از اقامه نماز جماعت و تبلیغ دین غافل نشد و در نهایت، استقامت در دفاع از نظام اسلامی؛ همان‌گونه که قرآن فرمود: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا» (آل‌عمران:۲۰۰).  امروز وظیفه ما تقویت اراده و استقامت در این سه محور است تا همچون شهدا «مُحْسِنِينَ وَهُمْ يُحْسِنُونَ» (یونس:۲۶) باشیم.

مقاومت در برابر اغواگری دشمن و ضرورت پرسش‌گری دینی در پرتو آیات قرآن
استاد ماندگاری با اشاره به آیه26 سوره فصلت «وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لهذا الْقُرْآنِ وَالْغَوا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ» توضیح می‌دهد: کافران با هدف غلبه بر حقانیت قرآن، مردم را از شنیدن آن منع کرده و به ایجاد سروصدا در برابر آن فرامی‌خواندند. این تاکتیک دشمن در آیه «وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ» (ملک:۱۰) نیز بازتاب یافته است؛ جایی که دوزخیان در روز قیامت اعتراف می‌کنند اگر به سخنان پیامبران و اولیای الهی گوش می‌دادند و تعقل می‌کردند، امروز در آتش نبودند. شهید آیت‌الله رئیسی با درک این خطر، همواره بر شنیدن و فهم دقیق کلام خدا و اولیای دین تأکید داشت. او پیش از هر تصمیم‌گیری، از طریق پرسش‌گری از مراجع دینی، به‌ویژه رهبر معظم انقلاب، کسب تکلیف می‌کرد. این رویکرد برگرفته از آیه «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» (نحل:۴۳) بود که پرسش از آگاهان را ضروری می‌داند. او حتی در امور شخصی و اجتماعی، مانند انتخاب همسر یا مسئولیت‌های اجرایی نظیر دادستانی کرج در جوانی، همواره با مشورت مراجع تقلید عمل می‌کرد. این استقامت در فهم دینی و پرهیز از خودمحوری، از ویژگی‌های بارز شهید رئیسی بود. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «مَنْ زَادَ عِلْمُهُ وَلَمْ یَزْدَدْ تَوَاضُعُهُ لَمْ یَزْدَدْ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْدًا» (بحارالانوار، ج۲)؛ هر که دانشش افزون شود، اما تواضعش نیفزاید، تنها بر فاصله‌اش از خدا افزوده است. شهید رئیسی با وجود مسئولیت‌های سنگین، از پرسش شرم نداشت و معتقد بود حتی حضرت ابراهیم(ع) نیز برای اطمینان از درستی عملش از خدا سؤال کرد: «قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي». (بقره:۲۶۰) او استقامت در فهم دینی را نه به معنای عصمت، بلکه به عنوان تلاشی آگاهانه با تکیه بر اراده و مشورت با اهل علم می‌دانست. این رویکرد، الگویی برای مردم است تا پیش از عمل بپرسند، نه پس از پشیمانی! همان‌گونه که حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) با پرسش از امام هادی(ع)، مسیر درست را یافت و ب�� مقام والایی رسید.

3 استقامت قرآنی؛ از فهم تا عمل و توکل بر نصرت الهی در سیره شهید رئیسی  
این کارشناس دینی تصریح می‌کند: انسان باید استقامت بر فهم دینی داشته باشد، استقامتی که از طریق گوش سپردن به کلام خدا، اولیای الهی، پرسش‌گری و تفکر حاصل می‌شود. همان‌گونه که پیام رهبر معظم انقلاب در صدمین سالگرد تأسیس حوزه‌های علمیه بر پایه آیات و روایات تنظیم شد و هر جمله آن را می‌توان با مستندات قرآنی تطبیق داد؛ مانند آیه «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُون» (نحل: ۴۳) که بر مراجعه به آگاهان تأکید دارد.
 نوع دیگر استقامت در عمل دینی است که قرآن در آیاتی مانند «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ» (نسا:۵۹) بر آن پافشاری می‌کند. عمل دینی سه سطح «تسلیم» دارد: برنزی مانند اجرای دستورات شرعی با وجود ابهام، نقره‌ای مانند شکستن نماز برای حفظ مال مردم حتی بدون فهم فلسفه آن و طلایی که اطاعتی آگاهانه و بی‌چشمداشت است. شهید رئیسی نمونه بارز تسلیم طلایی بود؛ همان‌گونه که امام صادق(ع) به مرد خراسانی دستور دادند وارد تنور شود و او بی‌درنگ پذیرفت. سیدحسن نصرالله نیز در اطاعت از ولی‌امر تا آنجا پیش رفت که گفت: اگر امام خمینی(ره) دستور دهد سر خود را تقدیم می‌کنم.
سومین نکته استقامت و مهم‌ترین آن، استقامت بر توکل به نتیجه الهی است که در آیه «وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُه» (طلاق:۳) تجلی می‌یابد. شهید رئیسی با الهام از سیره پیامبر(ص) که فرمودند: «استقامت کنید؛ خداوند نصرت را می‌آورد» همواره به وعده‌های الهی امید داشت. رهبر معظم انقلاب نیز در شرایط سخت با یادآوری «تکلیف و تکمیل»، انجام وظیفه و تکمیل آن توسط خدا امید را زنده نگه می‌دارند. این استقامت‌هاست که دریای مشکلات را می‌شکافد، آتش دشمن را سرد می‌کند و حتی تار عنکبوت را به دژی نفوذناپذیر تبدیل می‌کند؛ همان‌گونه که در واقعه غدیر خم و مقاومت یاران پیامبر(ص) شاهد بودیم. شهید رئیسی مظهر این سه استقامت بود: فهم دینی مبتنی بر پرسش از اهل ذکر، عمل به دستورات ولی‌فقیه بدون چشمداشت و توکل بر نصرت الهی که در آیه «إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ»(محمد:۷) وعده داده شده است. خداوند به همه ما توفیق پیروی از این راه سرخ و درک عمیق معارف قرآنی را عنایت فرماید.