درباره ظرفیت‌های پیدا و پنهان مستندسازی در حوزه رضوی با روح‌الله رفیعی، مدیر سابق مرکز هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و از مستندسازان شناخته شده کشورمان گفت‌وگو کردیم. او درباره ارزیابی‌اش از وضعیت مستندهای حوزه رضوی می‌گوید: در این حوزه گام‌های خوبی برداشته شده اما هنوز کافی نیست و در ابتدای راه هستیم. اهالی و علمای رسانه به ویژه پژوهشگران حوزه نشانه‌شناسی و معارف رضوی باید گرد هم آمده و دانشی میان‌رشته‌ای در این باره شکل بدهند و تمرکز بیشتری بر مکتب هنر رضوی داشته باشند.به گفته این مدیر رسانه، برخی از مستندسازان ممکن است توجه مناسبی به پژوهش مبتنی بر فیلم مستند نداشته باشند و به لایه نمایشی کار بیشتر توجه کنند در حالی که تعادل میان مضمون و فرم است که می‌تواند هویت مستند به ویژه در موضوع رضوی را به خوبی شکل دهد. 
او در پاسخ به اینکه چرا در این سال‌ها مستندهای شاخص رضوی، کمتر تولید و پخش شده است باور دارد که برای تولید و پخش مستند نسبت به گذشته اقدام‌های خوبی انجام شده است؛ از پخش آثار در شبکه مستند گرفته تا تولیدات نهادهای متولی در این حوزه. اگرچه همه تلاششان را می‌کنند اما در شکل پخش و رساندن محصول هنری به مخاطب، همچنان ضعف‌هایی وجود دارد. 

 تفسیر به رأی از مستند رضوی
منظور از مستند رضوی چیست؛ مستندی درباره کرامات ثامن الحجج(ع)، ابنیه و تاریخ آستان قدس رضوی یا درباره مکتب هنر رضوی؟ رفیعی پاسخ می‌دهد: همه این موارد می‌تواند یک جاهایی با هم همپوشانی داشته باشد و جاهایی نداشته باشد ولی در ابتدا باید ویژگی‌های مستند رضوی را مشخص کرد. او می‌افزاید: در طول این سال‌ها به جز حوزه مستند، آثار داستانی هم ساخته شده که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به شخصیت حضرت رضا(ع) پرداخته‌اند مانند اثر فاخر ولایت عشق یا فیلم و سریال‌هایی که به شکلی، زیارت و فرهنگ توسل را در قصه‌شان جای داده‌اند که آخرین آن «سریال پایتخت» بود. به گفته این کارگردان مستند، این تفکیک هنوز جا نیفتاده است و توضیح می‌دهد: سال‌ها پیش که مستندی درباره یکی از معجزات حضرت رضا(ع) ساختم، یکی از چالش‌های اصلی برای پرداخت به موضوع، این بود که معجزه را چطور می‌شد در قاب تصویر جای داد برای همین بیش از زمان تولید، وقت تیم کارگردانی درباره پژوهش‌های مرتبط با موضوع گذشت که چطور می‌توان معجزه را به زبان تصویر درآورد. نتیجه کار هم مستند «پرواز 320» بود که چندین بار از شبکه‌های مختلف سیما پخش شد.
رفیعی با بیان اینکه پژوهشگران باید ابعاد مستند رضوی را روشن کنند، می‌گوید: جشنواره رضوی سال‌هاست در شاخه‌های مختلف فرهنگی و هنری فعالیت می‌کند و یکی از این شاخه‌ها، مستند است. اگرچه اقدام‌های خوبی انجام شده اما همچنان از مستند رضوی، تفسیر به رأی می‌شود. 
او درباره اینکه اگر بخشی از یک قصه به حرم مطهر رضوی برسد یا سکانسی در بارگاه منور ضبط شود آیا آن اثر در دسته مستندهای رضوی می‌گنجد، تأکید می‌کند: صرف نشان دادن حرم مطهر یا رد شدن از کنار شخصیت امام رضا(ع) در زبان تصویر حتماً نمی‌تواند به یک اثر برچسب هنر رضوی بزند، شاید هم اثری، نمایی از حرم منور نشان ندهد ولی یک اثر رضوی باشد، آنچه مهم است اینکه باید طی مطالعاتی این دسته‌بندی و مرزبندی مشخص شود.

 اقدام خوب راه‌اندازی مکتب هنر رضوی
مدیر گروه سابق مستند روایت فتح یکی از اقدام‌های خوب آستان قدس رضوی را راه‌اندازی مکتب هنر رضوی دانسته و می‌افزاید: فعالیت دوستان در این مکتب، نشان از همت دوستان برای مشخص شدن این مرزها دارد، در واقع وجود آستان مقدس امام رضا(ع) در ایران و تعامل هنرمندان این منطقه و مأنوس بودنشان با اهل بیت(ع) به ویژه امام هشتم(ع) موجب شده در طول سال‌ها مکتب هنر رضوی شکل بگیرد. این مکتب در هنرهای تزئینی همچون نگارگری، نقاشی، تذهیب و حتی معماری به بلوغ رسیده و عده‌ای از پژوهشگران در حال احصای تولید دانش از این آثار هستند اما در حوزه سینما اعم از داستانی و مستند لازم است مضامین به نشانه‌های ملموس در زبان تصویر تبدیل شود. او درباره اهمیت قالب مستند و اثرگذاری آن روی مخاطب توضیح می‌دهد: اهمیت این قالب به خاطر واقعی بودن و نزدیکی‌اش به حقیقت و فاصله‌ای است که از خیال دارد. مرز میان مستند و داستان، خیال است و باید روی این موضوع مطالعه شود که در مستند رضوی تا چه اندازه مجاز هستیم خیال را وارد کنیم. بایستی پژوهش‌هایی با جزئیات عینی درباره مستند رضوی انجام شود که نتایج آن بتواند به انتخاب زاویه دوربین، انتخاب لنز، نورپردازی و حتی نوع روایت مستندسازان کمک کند. رفیعی با تأکید بر اهمیت وجود پژوهشی جامع و علمی در حوزه مستند رضوی خاطرنشان می‌کند: نخستین گام، مطالعه روی روش تبدیل مضامین به قالب هنری در آثار هنرمندان متأخر و تبدیل آن به روش‌هایی برای تولید آثار هنری جدید است. این مسئله می‌تواند متناسب با فضای فیلم و مستند، ما را به نقشه راهی در حوزه تولید مستند رضوی برساند. 

 تعریف کلیشه‌ای از معنویت
او درباره ظرفیت‌های مستند برای تبدیل معنا به فرم خاطرنشان می‌کند: همان طور که برخی از واژه‌ها را نمی‌توان در دو زبان مختلف ترجمه تحت‌ اللفظی کرد و باید درباره آن، تعاریف مستقل و طولانی‌تر از یک کلمه ارائه داد؛ مستندساز هم مانند مترجم بایستی به دو قالب کلام و زبان تصویر مسلط باشد تا بتواند مفهومی را به خوبی انتقال دهد. این امر نیاز به شناخت دقیق مستندساز از هر دو زبان دارد. کسی که می‌خواهد در حوزه مستند رضوی کار کند باید به معارف رضوی، ممحض و مسلط باشد. گام دوم این است که در حوزه تکنیک سینمای مستند هم حرفی برای گفتن داشته باشد، اگر واجد این دو شرط باشد می‌تواند آنچه حقیقت سینمای مستند رضوی است را تا حدودی نشان دهد.
به گفته کارگردان مستند «فرمانده جواد» در این سال‌ها مستندهایی بودند که بخشی از مفاهیم متافیزیک را به زبان تصویر درآورده‌اند ولی بسیارند فیلم‌سازانی که تعریفشان از معنویت تنها صحنه‌های مهیج و یا اشک درآوردن با کمک موسیقی و حرکت آهسته دوربین است. 
رفیعی با بیان اینکه برخی از آثار هم با اینکه سکانس‌هایی در حرم مطهر دارند اما منطبق با مفهوم رضوی نیستند، معتقد است: اگر لوکیشن آن مستندها از مشهد خارج شود و جای دیگری برود، تفاوتی در قصه و روایت نمی‌کند در حالی که مزیت خاص آثار رضوی این است که هر کدام از واژگان را از آن حذف کنید، کارکرد خودش را از دست بدهد. 
به گفته وی، همان طور که با وجود اختلاف سلیقه‌ها در حوزه مستند بحران، اما مستندهای جنگی خوبی در این سال‌ها ساخته شده به طوری که ممکن است در یک اثر مرتبط با دفاع مقدس و جبهه مقاومت، صدای تیر و ترکش نشنویم چون سازنده سراغ آثار متأثر از جنگ رفته است، بایستی در حوزه مستند رضوی هم این رشد مضمونی و فرمی اتفاق بیفتد. 

خبرنگار: زهره کهندل