​​​​​​​ابزارآلاتی که امروز نمونه‌های ارزشمندی از آن در گنجینه نجوم موزه آستان قدس رضوی وجود دارد.
12 اردیبهشت ماه امسال در تقویم کشور به‌عنوان روز جهانی نجوم انتخاب شده است. به‌همین مناسبت و در گفت‌وگو با عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی معرفی کوتاهی از این گنجینه ارزشمند در موزه مرکزی حرم مطهر داریم. 

گنجینه‌ای در دل موزه علوم و فنون
در تقویم جهانی روزی به عنوان روز نجوم با هدف ترویج علم و آشنایی عموم مردم با علم نجوم و زیبایی‌های آسمان انتخاب شده است. این روز هر ساله، در یکی از روزهای تعطیل آخر هفته بین 15آوریل تا 15 می و با توجه به موقعیت جغرافیایی هر کشور انتخاب می‌شود که در ایران نیز معمولاً در اردیبهشت ماه است.
به این مناسبت سری به موزه علوم و فنون آستان قدس رضوی زدیم و از گنجینه نجوم آن دیدن کردیم. رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی در ابتدا به معرفی این گنجینه و تاریخ راه‌‌اندازی آن اشاره می‌کند و می‌گوید: گنجینه نجوم موزه آستان قدس رضوی به دنبال توسعه موزه‌ها شکل گرفت. زمانی که طرح توسعه موزه‌ها در دستور کار قرار گرفت، گنجینه نجوم در یک فضای 400 متری در طبقه دوم موزه مرکزی در تیر سال 1378 به صورت رسمی افتتاح شد. این گنجینه که اکنون 6 ویترین از موزه علوم و فنون را به خود اختصاص داده است در ابتدا کار خود را با نمایش آثار اهدایی مرحوم سید جلال‌الدین تهرانی آغاز کرد. عبدالحسین ملک جعفریان در ادامه توضیحات خود چنین می‌گوید: به علت ارتباط معنایی و مفهومی، چهار ویترین گنجینه ساعت هم در کنار گنجینه نجوم قرار دارد. در واقع هر آنچه با دانش، تفکر، آگاهی و مهارت افراد در ارتباط باشد جزو موزه علوم محسوب می‌شود بنابراین تمام دست‌ساخته‌های بشری که با آگاهی صورت گرفته باشد جزو موزه علوم و فنون هستند. با همین استناد در مجموعه موزه‌های آستان قدس گنجینه نجوم، ساعت، ظروف، سلاح و مدال هم زیرمجموعه موزه علوم و فنون قرار گرفته‌اند. 

منجمی که بزرگ‌ترین اهداکننده اشیا به این گنجینه است
یک به یک ویترین‌های این گنجینه دست‌کم یک یا دو اثر دارند که در اطلاعات شناسنامه‌ای آن‌ها نام سید جلال‌الدین تهرانی به عنوان واقف ثبت شده است. ریاضیدان، اخترشناس و سیاستمداری که علاقه‌اش به علم نجوم او را به «سيد جلال‌الدين منجم» شهره کرد. بیشتر عمر نود و یک ساله خود را به فراگیری علوم مختلف به خصوص نجوم پرداخت. مانند سفری که در جوانی به مشهد داشت تا در محضر حاج ملا محمدمهدى منجم تلمذ کند. در همین زمان بود که به سبب توانایی در استخراج تقویم، در آستان قدس رضوى منصب منجم‌باشى يافت و چند سالى تقويم‌هاى آستانه را منتشر مى‌كرد. او از سال 1305 خورشیدی نیز به انتشار تحقيقات نجومى خود پرداخت و همه ساله كتابى با عنوان «گاهنامه» انتشار داد. 
در سال 1313 پس از مشکلاتی که حکومت وقت برایش ایجاد کرد مجبور به مهاجرت به بلژیک شد. در آنجا چندين سال منجم رصدخانه سلطنتى بلژيک و عضو انجمن نجوم فرانسه، محقق دارالعلم بروكسل، عضو مؤسس دائمى انجمن نجومى فرانسه و عضو انجمن دولتى تاريخ علوم بلژيک بود.
پس از 12 سال به ایران بازگشت و در مناصب مختلف از جمله نیابت تولیت در دولت مصدق حضور داشت. او علاوه بر تبحر در علوم مختلف، شاعر و خطاط هم بود و به جمع‌آورى عتيقه و کتاب‌های خطى علاقه داشت. تهرانی در زمان حیاتش منزل، تمام اثاثيه و عتيقه‌جات و كتابخانه شخصى‌اش را كه 383 نسخه خطى و 3هزار و 450 نسخه چاپى بود وقف آستان قدس رضوى كرد. این منجم برجسته دستگاه‌هاى نجومى و اخترشناسى خود را هم وقف دانشگاه تهران و بخشی از آن را نیز به موزه آستان قدس رضوی اهدا کرد. تهرانى سرانجام در دهم مرداد 1366ش در شانزه ليزه پاريس وفات يافت و پیکرش پنج سال بعد به مشهد رسید و در رواق مبارکه دارالسياده حرم مطهر به خاک سپرده شد.

ابزارهایی برای رصد آسمان
موزه علوم و فنون آستان قدس رضوی از نخستین موزه‌های علوم در ایران به شمار می‌آید و یکی از مهم‌ترین گنجینه‌های آن گنجینه نجوم است. در این گنجینه که 6 ویترین را به خود اختصاص داده است، انوار ابزارآلات نجوم مانند اسطرلاب، قبله‌نما، قطب‌نما، انواع تلسکوپ، کره‌های جغرافیایی و سمائی(آسمانی)، تئودولیت، سکستانت، ذات‌الحلق، مدل‌های حرکت زمین و ماه و خورشید و انواع دوربین‌های دوچشمی و تک‌چشمی وجود دارد. 
اسطرلاب یکی از مهم‌ترین این اشیاست که در واقع کلمه‌ای یونانی به معنی ترازوی آفتاب است و برخی اصالت آن را یونانی و یا متعلق به ایران باستان می‌دانند. رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی با توضیح این نکته به معرفی چند نمونه موجود از این اثر می‌پردازد: «اسطرلاب کروی ضیاالدین» قدیمی‌ترین نمونه در موزه است که از جنس برنج و با قطری حدود 15 سانتیمتر ساخته شده است. قدمت این اسطرلاب نفیس کروی که توسط سید جلال‌الدین تهرانی وقف شده، به دوره صفوی و سال 1058قمری برمی‌گردد. طبق حکاکی انجام شده روی آن سازنده‌اش استاد ضیاءالدین محمد بن قائم بن ملا عیسی بن ملا الحداد الاسطرلابی همایونی بوده است.دیگر اسطرلاب متعلق به این دوره نیز «اسطرلاب مسطح عبدالائمه» است که به سفارش شخصی به نام محمد صالح و به دست استاد عبدالائمه در سال 1133 قمری ساخته شده است. این اسطرلاب برنجی نیز مزین به نقوش اسلیمی قلم‌زنی بوده و کتیبه‌ای ادبی هم دارد که رویش چنین نوشته شده است: «غرض نقش است کز ما بازماند، فی سنه 1133».طبق توضیحات ملک‌جعفریان در این گنجینه چندین نمونه از ساعت‌های آفتابی نیز نگهداری می‌شود که قدیمی‌ترین نمونه آن مربوط به حدود 300 سال پیش است و علاوه بر قدمت، ارزش هنری هم دارد. این شیء ارزشمند نیز که ساخت اروپاست توسط مرحوم تهرانی به موزه آستان قدس رضوی اهدا شده است. ذات‌الحلق یا آرمیلار نیز یکی از مهم‌ترین وسایل علم نجوم در قدیم بوده که نمونه‌ای از آن را هم سید جلال‌الدین تهرانی وقف کرده است. دیگر شیء مهم و شناخته شده در علم نجوم که انواع مختلفی هم از آن در این گنجینه وجود دارد، تلسکوپ است. 

ویترینی برای علوم دریایی
بنا به گفته ملک جعفریان در همان ابتدای کار این موزه تمام آثار با استفاده از دانش و تجربیات کارشناس آن زمان انتخاب و چیده شده تا گنجینه‌ای درخور و شایسته باشد. استادانی چون دکتر فرهاد رحیمی هم به بحث موزه‌داری، فرهنگ، تاریخ و... علاقه‌ داشته و هم یکی از اهداکنندگان اشیا به موزه آستان قدس بوده است.  این روال در حال حاضر نیز ادامه دارد و آثار به نمایش درآمده پس از کارشناسی و مشورت با استادان در ویترین‌ها قرار می‌گیرند.  رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی در معرفی برخی دیگر از اشیای نفیس در این گنجینه می‌گوید: در این موزه کره‌های جغرافیایی و سماوی متفاوتی نیز نگهداری می‌شود. از جمله «کره جغرافیایی مالبی» ساخت شرکت مالبی انگلستان در سال 1858 میلادی که روی آن قاره‌ها، کوه‌ها، رودها، جمعیت کشورهای مختلف در سال 1845، جمعیت ادیان، گونه‌های حیوانات و بسیاری اطلاعات دیگر وجود دارد. دیگر کره جغرافیایی شاخص در موزه آستان قدس رضوی نیز «کره جغرافیایی نیوتن و پسران» بوده که در سال 1850 ساخته شده است. از مهم‌ترین کره‌های سماوی این گنجینه نیز می‌توان به دو کره سماوی ادوارد استفانفور ساخته شده در 1860 و کره ساخت 1857 در انگلیس اشاره کرد. تئودولیت دیگر شیء خاص در معرض نمایش در این گنجینه اس��. این ابزار نوعی دوربین نقشه‌برداری و ابزار مهندسی است که با کمک دوربین آن عمود بودن اشیا یا اختلاف زاویه‌های سمت و ارتفاع میان اشیا سنجیده می‌شود. تئودولیت برنجی‌ که توسط ادموند پارکر در بروکسل بلژیک ساخته و توسط سید جلال‌الدین تهرانی وقف موزه شده، یکی از این نمونه‌هاست. دیگر نمونه‌های تئودولیت موجود در این موزه نیز ساخت کشورهایی چون آلمان، آمریکا و... است.
یکی دیگر از مهم‌ترین بخش‌های گنجینه نجوم مربوط به علم نجوم دریایی بوده که یکی از 6 ویترین را به خود اختصاص داده است. ملک‌جعفریان در این‌ باره می‌افزاید: به علت اهمیت نجوم در دریانوردی 15 مورد از اشیا و ابزارهای مربوط به علم دریانوردی نیز در این گنجینه به نمایش درآمده است. سمت‌یاب‌های دریایی ساخت سوئد و آمریکا، دوربین دریایی با تراز حبابی ساخت آلمان، دستگاه تعیین‌کننده عرض و طول جغرافیایی ساخت انگلیس، سکستانت با منشور و آینه ساخت انگلیس، کادران ساخت بلژیک و ماکت‌ها در اندازه‌های مختلف از کشتی از جمله این موارد هستند.

خبرنگار: زهرا زنگنه