این مسیر، ره توشه‌ای است تا جامعه‌ای همسو با آرمان‌های بلند آن حضرت؛ جامعه‌ای آینه‌دار فضیلت، عدالت و خدامحوری در پرتو انوار قدسی رضوی ترسیم شود. هر هفته، گوهری از گنجینه احادیث آن امام همام را برمی‌گزینیم و در محضر اندیشمندان حوزوی، از زوایای ناب این کلام حیات‌بخش سخن می‌گوییم. هدفمان پرتوافشانی این حقایق جاودان بر پرسش‌های نوپدید عصر حاضر است تا سیره رضوی نه به میراثی تاریخی، که چراغی همیشه فروزان بر فراز راه زندگی امروزین باشد.
این هفته، میزبان حجت‌الاسلام والمسلمین رضا وطن‌دوست، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی هستیم تا در محفلی روح‌نواز، به واکاوی حدیثی گرانسنگ از امام رئوف(ع) بپردازیم. حدیثی که چراغ هدایتی است بر فراز تاریک‌ترین پیچ‌های زندگی مدرن که به ما می‌گوید حتی در هیاهوی دنیای مادی، پاکی لقمه و مسئولیت‌پذیری در قبال خانواده، نه تنها انسان را از خدا دور نمی‌کند، بلکه پلکان تعالی او تا ملکوت رضوان الهی است.
امام رضا(ع) در حدیث نقل شده در بحارالانوار پاداش تلاشگر برای تأمین خانواده را این‌گونه بیان کرده است: «إِنَّ الَّذى يَطْلُبُ مِنْ فَضْل يَكُفُّ بِهِ عِيالَهُ أَعْظَمُ أَجْرًا مِنَ الُمجاهِدِ فى سَبيلِ اللهِ» به‌راستى كسى كه در پى افزايش رزق و روزى است تا با آن، خانواده خود را اداره كند، پاداشش از مجاهد در راه خدا بيشتر است.

در جامعه‌ای که گاه جهاد اقتصادی در سایه جهاد نظامی کمرنگ می‌شود، امام رضا(ع) تأمین خانواده با روزی حلال را دارای بالاترین پاداش می‌دانند. با توجه به فشارهای معیشتی امروز و پیامدهای روانی ناشی از آن، چگونه می‌توان مسئولیت‌پذیری اقتصادی در قبال خانواده را به جهادی معنوی تبدیل کرد که همزمان هم موجب رشد اخلاقی فرد شود و هم پیوندی زنده میان تکالیف مادی و معنوی انسان معاصر ایجاد کند؟
این حدیث نورانی نه تنها ارزش جهاد در راه خدا را نادیده نمی‌گیرد، بلکه با نگاهی جامع به مسئولیت‌های چندبعدی انسان، جهاد اقتصادی را در جایگاهی همسنگ و حتی برتر قرار می‌دهد. این آموزه در عصر کنونی، پیام‌هایی کلیدی برای بازتعریف مسئولیت‌پذیری دارد. امروزه که فشار معیشت، کار را به امری مکانیکی تبدیل کرده است، این حدیث یادآور می‌شود هر قدم در مسیر کسب حلال، اگر با نیت ادای مسئولیت الهی و صیانت از کرامت خانواده همراه باشد، عبادتی است که نفس را می‌پرورد. همان‌گونه که مجاهد با شمشیر از حریم دین دفاع می‌کند، تلاشگر اقتصادی نیز با چرخش چرخ‌های تولید و خدمت، بنیان‌های اخلاقی جامعه را استوار می‌کند. دیگر اینکه این حدیث جهاد اکبر را در لباس مسئولیت‌پذیری تعریف می‌کند. سختی‌های تأمین معاش، از تحمل ساعت‌های کاری تا مقاومت در برابر وسوسه‌های حرام، در حکم ریاضتی شرعی است که صبر، اعتماد به خداوند و مدیریت هوشمندانه منابع مادی و زمانی را می‌آموزد. این همان جهاد اکبر است که پیامبر(ص) آن را مبارزه با هواهای نفسانی می‌دانستند. این حدیث الگویی برای تعادل در عصر آشفتگی است. امام رضا(ع) به ما می‌آموزد مسئولیت‌های فردی مانند خانواده و اجتماعی مانند جهاد نه در تقابل، بلکه در پیوندی همسو قرار دارند. امروزه می‌توان این آموزه را به مدیریت همزمان اقتصاد خانواده و مشارکت اجتماعی بسط داد. برای مثال، یک پدر شاغل که بخشی از درآمدش را به نیازمندان اختصاص می‌دهد، هر دو بُعد مسئولیت‌پذیری خاص و خانواده و عام یعنی جامعه را در هم می‌تند. می‌توان گفت این حدیث پادزهر مصرف‌گرایی و بیکاری است. در برابر فرهنگ مصرف‌گرایی، این حدیث کفاف را جایگزین تکاثر می‌کند. تلاشی معطوف به رفع نیازهای واقعی، نه تأمین خواسته‌های کاذب. همچنین، با تقدیس کار شرافتمندانه، جوانان را از رکود بیکاری به حرکت وامی‌دارد؛ حرکتی که هم کرامت انسان را حفظ و هم اقتصاد جامعه را پویا می‌کند.

بر مبنای این حدیث آیا می‌توان گفت جهاد اقتصادی و جهاد نظامی دو روی یک سکه‌اند که هر دو در راستای حفظ استقلال فردی و اجتماعی مسلمانان تعریف می‌شوند؟ چگونه این دو فریضه در سبک زندگی امروزی و با وجود چالش‌هایی مانند مصرف‌گرایی یا جنگ‎های اقتصادی می‌توانند مکمل یکدیگر باشند؟
بله؛ جهاد نظامی و اقتصادی دو فریضه همسو هستند. جهاد نظامی دفاع از مرزهای جغرافیایی و جلوگیری از سلطه دشمنان خارجی است تا مسلمانان بتوانند آزادانه عبادت کنند؛ جهاد اقتصادی نیز دفاع از مرزهای اخلاقی و استقلال مالی است تا فرد در تأمین نیازهای خانواده، به دیگران وابسته نباشد. امام رضا(ع) در حدیث خود، این دو را نه در تقابل، بلکه در تکمیل یکدیگر می‌داند؛ چنان‌که جهاد نظامی بدون استقلال اقتصادی پایدار نخواهد بود. هر دو جهاد، مقاومت در برابر سلطه است. جهاد نظامی با شمشیر، سلطه نظامی دشمن را می‌شکند و جهاد اقتصادی با تلاش برای روزی حلال، سلطه فقر، بیکاری و ذلت وابستگی به دیگران را نابود می‌کند. هدف هر دو حفظ کرامت انسانی است. جهاد نظامی، کرامت جمعی امت را از نابودی نجات می‌دهد و جهاد اقتصادی، کرامت فردی را با بی‌نیازی از دست‌درازی به دیگران حفظ می‌کند. در عصر حاضر که جنگ‌های اقتصادی جای جنگ‌های نظامی را گرفته‌اند، تأمین خانواده با روزی حلال، نوعی مقاومت فعال در برابر نظام‌های ظالمانه مالی است. همان‌گونه که رزمنده در جبهه از جان خود می‌گذرد، فرد در بازار یا کارگاه نیز با تحمل فشارهای مالی و اخلاقی مانند وسوسه رشوه یا کم‌فروشی، از حریم حلال دفاع می‌‎کند.
در روایتی نقل شده در کنزالعمال آمده است که پیامبرخدا(ص) فرمود: «طَلبُ الحَلالِ فَريضةٌ بعدَ الفَريضةِ» یعنی طلب روزى حلال پس از فرايض واجب است. پیامبر(ص) این مسئولیت را پس از نماز و روزه قرار می‌دهد؛ یعنی تکلیفی است که بدون انجام واجبات اولیه مانند عبادت ناقص می‌ماند. از سوی دیگر امام رضا(ع) نشان می‌دهد حتی اگر جهاد نظامی فریضه‌ای بزرگ است، جهاد برای حفظ آبروی خانواده از آن فراتر می‌رود. این آموزه‌ها به ما می‌گویند مسئولیت‌های مادی و معنوی در اسلام جدایی‌ناپذیرند و ارزش کار انسان، به نیت الهی و خدمت به خلق گره خورده است.

آیا ثروت حلال، تنها ابزاری مادی است یا به عنوان زمینه‌ساز تربیت اخلاقی در راستای پرهیز از گناهانی مانند رشوه و اختلاس عمل می‌کند؟
کسب روزی حلال در آموزه‌های اسلامی فراتر از یک وظیفه اقتصادی بوده و ضامن پاکی فرد و جامعه و عاملی برای دوری از گناهان است. همان‌گونه که اشاره شد، کسی که به دنبال روزی حلال است از رشوه، اختلاس، سرقت و دیگر مفاسد اقتصادی اجتناب می‌کند. این پرهیز، نه تنها او را از معصیت نجات می‌دهد، بلکه خانواده و جامعه را نیز از پیامدهای ویرانگر این گناهان مصون می‌دارد. از سوی دیگر، ترک کسب حلال تنها نافرمانی از خداوند نیست، بلکه جفایی به خانواده و جامعه محسوب می‌شود. این بیان گهربار علی بن موسی‌الرضا(ع) نشان می‌دهد کسب حلال علاوه بر اینکه نیازهای مادی را برطرف می‌کند، زمینه‌ساز توانایی کمک به نیازمندان نیز است. همان‌گونه که پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ الْغِنَى» توانگری، چه نیکو یاریگری برای تقوای الهی است.(تحف العقول، ص۵۶) اگرچه جهاد از واجبات بزرگ اسلامی است اما ترک کسب حلال علاوه بر نافرمانی خداوند، ظلم به خانواده و جامعه است. در بحارالانوار روایتی از پیامبر(ص) نقل شده است: «الكادُّ على عِيالِهِ كالمُجاهِدِ في سبيلِ الله» یعنی كسى كه براى ك��ب روزى خانواده‌اش زحمت بكشد، مانند مجاهد در راه خداست. همچنین، تأثیر لقمه حرام در فساد اخلاقی جامعه را می‌توان در واقعه کربلا مشاهده کرد؛ جایی که امام حسین(ع) علت همراهی نکردن کوفیان با حق را لقمه‌های حرام می‌دانستند. این نشان می‌دهد حرام‌خواری حتی می‌تواند انسان را تا مرحله مقابله با امام معصوم(ع) سقوط دهد. پس می‌توان گفت کسب حلال هم‌پایه جهاد، بلکه در برخی موارد برتر از آن شمرده می‌شود؛ زیرا هم اطاعت خداوند است، هم تضمینی برای سلامت جامعه و هم زمینه‌ساز رشد معنوی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی.

با توجه به جایگزینی فزاینده هوش مصنوعی و ربات‌ها در مشاغل انسانی، چگونه می‌توان ارزش ذاتی کار را که در آموزه‌های اسلامی هم به سلامت جسم و هم به تعالی روح پیوند خورده، در جوامع آینده حفظ کرد؟
در متن این حدیث آمده است «يَطْلُبُ مِنْ فَضْل...» کار به مثابه حرکت حیات‌بخش بوده و بر فعال بودن انسان در تأمین معاش تأکید دارد. این فعل، تنها کسب درآمد نیست، بلکه نشان‌دهنده جنبه‌های وجودی کار است؛ ازجمله تحرک جسمانی، تلاش ذهنی و مسئولیت‌پذیری. نکته مهم بعدی، پیوند کار و سلامت است. حرکت بدن در فرایند کار مانند ورزش، سبب بهبود گردش خون، تقویت عضلات و پیشگیری از بیماری‌های ناشی از بی‌تحرکی مانند دیابت یا فشارخون می‌شود.

خبرنگار: مریم احمدی شیروان