رواقی برای تدریس توحید
به گواه اسناد مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، بیش از 370 سال پیش آن را بنا نهادند. ساختش را به ملا محسن فیض کاشانی، فیلسوف و عالم بزرگ عهد صفوی، صاحب کتاب «وافی» و استاد علامه مجلسی دوم نسبت داده‌اند؛ کسی که در این مکان، آیات توحیدی را تدریس و تفسیر می‌کرد. آن‌قدر طنین نوای «لا اله الاالله» در آن گفته و شنیده شد تا نام این رواق به «توحید خانه» معروف شد.
این رواق به جا مانده از دوره سلطنت شاه سلیمان صفوی، جایی در شمال بقعه مطهر واقع شده است. از پیچ و خم گذرگاه شرقی آن به رواق الله‌وردی‌خان می‌رسید و از سوی غربی‌اش به ایوان امیر علیشیر نوایی یا همان ایوان طلای نادری. شمال آن به وسیله صفه‌ای به پنجره فولاد و صحن عتیق متصل است و جنوبش راه به دارالفیض و دارالشکر (رواق پشت سر) دارد. 
رواق توحیدخانه، یکی از قدیمی‌ترین رواق‌های حرم مطهر رضوی است و به سبب آسیب‌های وارده به سقف و آینه‌کاری آن در سال 1334 به دست استادان مرمتکار سپرده و کاملاً بازسازی شد. تعمیراتی که توسط میرزا محمدحسین الحسینی عضدالملک نایب‌التولیه وقت به انجام رسید. 
ابعاد این رواق 6.8 * 35.7 و ارتفاع آن 15متر است. سقف گنبدی‌شکل و نورگیر هشت‌ضلعی‌اش، آینه‌کاری درخشانش، مقرنس‌کاری خاصش و... جلوه‌های بی‌نظیری از معماری ایرانی اسلامی را به نمایش می‌گذارد؛ موضوع این نوشته اما نه معرفی این رواق باشکوه و زیبا که صحبت از ازاره‌های خاص و چشمنواز آن است. ازاره‌های دست‌تراشی که در حرم مطهر رضوی ‌مانندی ندارند. در کتاب «بهشت هنر» نیز از این ازاره‌ها به عنوان یکی از 88 نقش عجب در حرم مطهر رضوی نام‌برده شده است. در ادامه به معرفی این اثر هنری در حرم مطهر رضوی می‌پردازیم.

محافظی زیبا برای دیوارها
پیش از سخن گفتن از ازاره‌های زیبا و ظریف رواق توحیدخانه لازم است معرفی کوتاهی از این بخش از معماری ساختمان‌های حرم مطهر داشته باشیم. سنگ‌تراشان و حجاران بسیاری پابه‌پای اساتید معماری، آینه‌کاری، کاشی‌کاری و... هنرشان را پای دیوارهای بلند ابنیه تاریخی این بارگاه قدسی به یادگار گذاشته‌اند تا آن‌ها نیز به لحاظ زیبایی بصری هم‌تراز و هماهنگ با قسمت‌های بالایی و سقف‌ها باشند. 
این هنرنمایی که در ارتفاعی حدود یک متری ابتدای دیوارها نمایان می‌شده، ازاره نام داشته است و درواقع روکشی بوده برای محافظت از بنا در برابر ضربه و نفوذ رطوبت به عمق و پی آن. در حرم مطهر رضوی نیز تقریباً قسمت پایینی عموم دیوارهای ابنیه قدیمی را با روکشی از کاشی یا سنگ ازاره پوشانده‌اند. ازاره‌هایی با ارتفاع ۹۰ تا 200 سانتیمتر که علاوه بر استحکام، زیبایی و پیشگیری از ورود رطوبت به دیوارها، تنظیف و کر گرفتن را نیز راحت‌تر کرده است. 
ساخت و طراحی ازاره‌ها نیز مانند سایر بخش‌های هر ساختمان متناسب با سبک معماری هر دوره انجام می‌شده است و هنرمندان و معماران هر عصر، معمولاً برای زیباسازی و تزئین این ازاره‌ها، از نقوش و هنرهای تزئینی همان دوره مانند حجاری‌ و کاشی‌کاری استفاده می‌کردند تا دیوارهای بنا، جلوه زیباتری پیدا کند. 

جنسی مشابه، طرحی متفاوت
جنس ازاره‌های توحیدخانه را نیز مانند پوشش غالب ازاره‌های دیوارهای داخلی و خارجی حرم مطهر به دلیل استحکام زیاد از سنگ انتخاب کرده‌اند. استفاده از سنگ برای ساخت ازاره‌ها از دوره تیموری مرسوم شد و نمونه آن در ازاره‌های مسجد جامع گوهرشاد نیز به چشم می‌خورد. پس از آن در دوره صفوی و افشاری نیز در تزئین بناهای حرم مطهر از آن استفاده می‌کردند، چنان‌که در اسناد به‌جا مانده از این دوره‌ها به حجاری و تعمیر سنگ ازاره مکان‌های مختلف، به‌ویژه ایوان‌ها اشاره شده است.
پیش از دوره قاجاریه این ازاره‌های سنگی با آرایه‌های تزئینی مانند نقش‌های هندسی مختصر نیز همراه بوده است. ستون‌های توکار تزئینی حجاری شده با طرح پیچک و پایه گلدان و سرستون‌های مقرنس‌دار در دارالسیاده و ایوان‌های شرقی غربی صحن عتیق نمونه‌ای از آن است.
 در دوره قاجار نیز از سنگ علاوه بر ازاره در کف‌سازی برخی قسمت‌ها هم استفاده می‌شده، چنان‌که هنگام بازسازی توحیدخانه در کف از سنگ خلج و در ازاره‌های آن از سنگ مرمر استفاده شده است اما با یک تفاوت.
عموم ازاره‌های سنگی حرم مطهر پوشیده از سنگ تخت ساده و یکپارچه است و نمونه‌های مزین شده آن نیز با کنار هم قرار گرفتن قطعات سنگی به صورت معرق، منقش شده است؛ اما ازاره توحیدخانه متفاوت از همه آن‌هاست. این ازاره‌های منبت‌کاری شده دست‌تراش، دارای آرایه‌های پرکاری با تکنیک برجسته‌کاری روی سنگ مرمر است.
منبت‌کاری این اثر به دستان هنرمند نقاش و تذهیب‌کار کاشانی، سیدباقر قمصری در سال 1250 قمری سپرده شده است و او نیز با ظرافت هرچه تمام‌تر اثری خلق کرده در خور شأن بارگاه علی بن موسی‌الرضا(ع). قاب‌های این ازاره اندازه‌های مختلفی دارد که هر کدام با یک نوع از نقوش هندسی تزئین شده است.

ظرافت هنر دستان استاد حجار
ازاره منبت سنگی رواق توحیدخانه که یادگار هنگامه بازسازی آن در دوره تولیت عضدالملک است، شامل دو قسمت می‌شود. بخش پایینی آن ارتفاعی 160 سانتیمتری دارد که با نقوش سنتی اسلیمی و ختایی، شامل مجموعه‌ای از گل و برگ‌ها و ختایی، تزئین و حکاکی شده است. در قسمت بالایی آن هم کتیبه نیم‌متری جای داده شده که عباراتی روی سنگ آن درج شده است.
قسمت پایینی ازاره‌های رواق از سنگ‌ مرمر سفید است که نقوش اسلیمی و ختایی آن با اکلیل و رنگ‌های زیبای سبز فسفری تزئین داده شده است. در ازاره پایه غربی و شرقی رواق ستون تزئینی با مقرنس کاری و پایه گلدان اجرا شده و تزئین سطح این ستون‌ها با تکرار نقش ستاره شش‌پَر صورت گرفته است. 
قسمت بالای ازاره نیز کتیبه‌ای سنگی به خط ثلث به صورت سراسری قرار دارد که نقوش سنتی کنار آن به تلطیف فضای درون رواق افزوده است تا جلوه‌ای بی‌بدیل را در کنار خوشنویسی کتیبه‌ها در معرض نگاه بیننده قرار دهد. هماهنگی و هارمونی موزون این تزئینات هنر حجاری به جا مانده از دوره قاجار در قاب‌بندی کتیبه‌ها نیز رعایت شده است. قاب‌بندی‌‌‌‌‌‌هایی ترنجی قرینه‌ای از برگ‌های کنگری یا لوتوس در اطراف هر کتیبه وجود دارد که دربرگیرنده هر فصل از ادعیه و آیات و یا قطعات ادبی است. این کتیبه‌ها نیز بر سنگ سفید استخوانی رنگ و قاب‌بندی آن نیز به رنگ سبز فیروزه‌ای است.

مزین به کتیبه‌هایی ناب
قسمت فوقانی ازاره رواق، کتیبه‌ای طوماری به عرض 50 سانتیمتر دارد که دعای 12امام خواجه نصیرالدین طوسی مشتمل بر صلوات ائمه معصومین(ع) به صورت سرتاسری روی سنگ آن درج شده است. این کتیبه که به خط ثلث کتابت شده از نوع دو طبقه یا دو سطری است که عبارات آن در بعضی قسمت‌ها تکرار شده است. 
آغازین فراز این دعا عبارت «اللهم صل و سلم» است که خوشنویس و منبت‌کار سعی کرده هر قسمت از آن را روی یک دیوار و داخل یک قاب‌بندی قرار دهد. این قاب‌ها با طرحی ترنجی از برگ‌های کنگری یا لوتوس به صورت قرینه با رنگ زمینه سفید استخوانی و رنگ نقش سبز جدا شده‌اند. 
در قسمت انتهایی این کتیبه که در ضلع جنوب غربی رواق قرار دارد، به تعمیرات آن در رجب 1276 به دستور عضدالملک و به دست میرزا محمدحسین الحسینی اشاره شده است.
در قسمت جنوبی کتیبه بالای ازاره توحیدخانه نیز قصیده‌ای از خاقانی در منقبت حضرت رضا(ع) به خط نستعلیق درج شده است. 
کتیبه بالای ازاره محراب جنوب شرقی این رواق هم با قصیده‌ای عربی با مضمون سلام و تهیت بر 12 ام��م(ع) مزین شده است. ابیات این کتیبه دو سطری به قلم نسخ و بدین شرح است: صَلِ يا ربِّ عَلى شَمسِ الضُحی/ أحمَدِ المُختار نِوُرِ الثَّقليَنِ وَعَلى نجَمِ العُلى بدَرِ الدُجى/ مَن عَليَهِ الشَمس رّدَّت مَرّتيَن وَ بِسَيِفينِ وَرمَحينِ غَزا/ وَ لَهُ الفَتحُ  «بِبَدرِ وَحَنين» وَعَلى الزَهراءِ مِشكاة الضِيا.

خبرنگار: زهرا زنگنه