هر هفته، گوهری از گنجینه احادیث آن امام همام را برمی‌گزینیم و در محضر اندیشمندان حوزوی، از زوایای ناب این کلام حیات‌بخش سخن می‌گوییم. هدفمان پرتوافشانی این حقایق جاودان بر پرسش‌های نوپدید عصر حاضر است تا سیره رضوی نه میراثی تاریخی، که چراغی همیشه فروزان بر فراز راه زندگی امروزین باشد.
این هفته، میزبان فقیه عالی‌قدر آیت‌الله محسن فقیهی هستیم تا در محفلی روح‌نواز، به واکاوی حدیثی گرانسنگ از امام رئوف(ع) بپردازیم. حدیثی که چون نگینی تابناک، بنیادی‌ترین اصول اخلاق الهی را در خود جای داده و پاسخگوی نیازهای تربیتی انسان معاصر است.
امام رضا(ع) در حدیث نقل شده در تحف‌العقول، سه ویژگی بنیادین مؤمن را بیان کرده و فرموده‌اند: «تا سه خصلت در مؤمن نباشد، مؤمن نيست. خصلتى از پروردگارش، خصلتى از پيامبرش(ص) و خصلتى از ولى خدا. اما خصلت پروردگارش، نهفتن راز است، خصلت پيامبر خدا(ص) ملايمت با مردم و خصلت ولى خدا، شكيبايى در تنگنا و سختى است».

در زمانه امروز که حریم خصوصی در فضای مجازی به چالشی جدی تبدیل شده است با توجه به تأکید امام رضا(ع) بر «پنهان‌کاری رازها» به عنوان سنت پروردگار، چگونه می‌توان این اصل را در دنیایی تفسیر کرد که اشتراک‌گذاری اطلاعات به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی به یک هنجار تبدیل شده است؟
این حدیث بسیار جالب، دلنشین و کاربردی است. امام رضا(ع) سه ویژگی بسیار کاربردی و مؤثر در روابط فردی و اجتماعی را برای پیروان خود و در اصل برای همه بشریت بیان می‌کند. درباره ویژگی اول که صفتی الهی است، یعنی پنهان داشتن رازها، باید گفت التزام به این صفت و اخلاق برجسته می‌تواند راه‌گشای بسیاری از مشکلات و گرفتاری‌های امروز جامعه بشری شود. اگر یک فرد، راز و سرّ خود را تا پیش از ضرورت و نیاز، به دیگران نگوید؛ اگر در یک خانواده به عنوان مثال پدر، رازی را که بیان آن موجب ایجاد مشکلاتی برای خانواده می‌شود بیان نکند و یا اگر در جامعه، افراد مختلف، دائم به دنبال بیان راز و اسرار زندگی خود برای دیگران نباشند، سهم بزرگی در آرامش جامعه ایفا می‌شود. از جمله مطالبی که می‌توان یکی از مواجهات و رویارویی‌های بشر امروز را با این حدیث تطبیق داد، بحث اشتراک‌گذاری اطلاعات شخصی در فضای مجازی است. امروز واقعاً جهان به عنوان یک دهکده و حتی واحدی کوچک‌تر از آن تبدیل شده است که هر کسی می‌تواند با یک دستگاه کوچک، بیشترین اطلاعات را برای همگان به نمایش گذارد.
اگر قرار بر این باشد که هر فردی؛ اخلاق، صفات، دارایی‌ها، رفت و آمدها و یا مشکلات زندگی و یا اطلاعات شخصی مانند عکس و فیلم خود را برای همگان به نمایش بگذارد و هیچ رازداری در این باره نکند، موجب بروز مشکلات فراوانی خواهد شد و زمینه سوءاستفاده را برای دشمنان و حسودان خود فراهم می‌کند. امام رضا(ع) در این حدیث شریف می‌فرمایند بندگان خدا باید رازداری را از خداوند متعال فرا بگیرند و این‌گونه نباشد که اسرار و رازهای خود را برای هر کسی و در هر جا به نمایش عمومی و عرضه همگانی بگذارند. یقین داشته باشید این نوع پنهان‌کاری در رازهای شخصی، مطلوب شارع مقدس است.

در جوامعی که اختلافات سیاسی، مذهبی و فرهنگی به‌شدت پررنگ است «مدارا با مردم» به عنوان سنت پیامبر(ص) چگونه می‌تواند به کاهش تنش‌ها کمک کند؟ مثلاً آیا این اصل در گفت‌وگوهای بین ادیان یا حل تعارضات خانوادگی ناشی از تفاوت‌های نسلی کاربرد دارد؟
دومین صفتی که امام رضا(ع) می‌فرمایند بندگان خدا باید از وجود مبارک پیامبر اکرم(ص) فرابگیرند، مدارا با مردم است. جامعه متشکل از افراد مختلف و سلیقه‌های گوناگون است و می‌توان گفت به تعداد افراد جامعه، سلیقه و نظر وجود دارد. اگر انسان که مدنی بالطبع است بخواهد در جامعه زندگی کند و با همه تعامل داشته باشد، باید خود را برای رویارویی با همه سلیقه‌ها آماده کند. مگر می‌شود با دعوا، جنجال، اختلاف و شقاق در جامعه زندگی کرد؟ آیا امکان دارد همه سلیقه‌ها را رد کرد و گفت همه باید طبق سلیقه ما رفتار کنند؟ آیا می‌شود همه مردم را طبق سلیقه شخصی خود درآورد؟ خیر.
امام(ع) در این حدیث شریف به این نکته توجه می‌دهند که باید با این سلایق مختلف در حد امکان، مدارا و مماشات کرد. در حدیث دیگری نیز حضرت می‌فرمایند: «مداراة الناس نصف العقل» یعنی عقلی که خداوند آن را حجت خودش بر بندگان قرار داده، نیمی از آن، مدارا با مردم است. پس معلوم شد مدارا با مردم از سلایق گوناگون، از صفات اساسی و اصلی است که مؤمن باید به آن آراسته باشد. این مدارا عرصه وسیعی دارد. مدارا در خانواده، مدارا در جامعه، مدارا در فضای مجازی و... انسان مؤمن باید بنای خود را بر مدارا با همه اقشار و اصناف جامعه قرار دهد؛ حتی در گفت‌وگوی بین‌الادیان یا در زندگی در بلاد کفر، این اصل باید مراعات شود. مدارا با مردم، فواید زیادی دارد که مهم‌ترین اثر آن، جلب و جذب آنان به اعتقادات خویش است؛ با محبت، مدارا، صبر و حوصله است که انسان می‌تواند دیگران را به خود جذب کند و الا اگر انسان بخواهد با تک تک افراد هر کدام به بهانه یک اختلاف سلیقه و نظر، دعوا و جدال راه بیندازد که اصلاً امکان زندگی و زیست در جامعه برای او وجود نخواهد داشت.
در فضای مجازی نیز همین‌طور است. به عنوان مثال، وقتی انسان مطلبی را به اشتراک می‌گذارد و افراد مختلف هر کدام نظری می‌دهند، اگر فرد بخواهد با دعوا، فحاشی و بی‌ادبی با هر کدام برخورد کند، هم خویشتنِ خویش را نابود کرده و هم دیگران را از خود منزجر کرده است. باید در این موارد، مدارا پیشه کرد و با هر کدام از مخاطبان حسب اقتضای اخلاقی و شخصیتی که دارد، با مدارا، صبر و حوصله رفتار کرد.

با توجه به مشکلات اقتصادی مانند تورم و بیکاری که فشار روانی زیادی بر افراد وارد می‌کند «صبر در سختی‌ها» به عنوان سنت امام(ع) چه تفاوتی با تسلیم‌پذیری منفعلانه دارد؟
سومین صفت و سنتی که حضرت می‌فرمایند بندگان خدا باید از اولیای الهی و ائمه(ع) فرابگیرند، صفت صبر در سختی‌ها و مشکلات است. الدنیا دار بالبلاء محفوفة؛ امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرمایند دنیا خانه بلاهاست؛ انسان نمی‌تواند از آن‌ها فرار کند. به هر حال برای هر فردی، مشکلات متعددی در عرصه‌های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی پیش می‌آید. تنها راه آن هم صبر بر این دشواری‌هاست. البته باید بدانیم این صبر، به معنای تسلیم نیست. نباید تسلیم مشکلات شد. انسان مؤمن در عین اینکه پرتلاش، امیدوار و فعال برای رفع مشکلات وارد می‌شود، تا هنگام برطرف شدن آن‌ها صبر پیشه می‌کند و از بی‌تابی می‌پرهیزد؛ چرا که بی‌صبری، بی‌تحملی و تسلیم مشکلات شدن، خود سبب می‌شود نتواند آن‌ها را حل و رفع کند.
در جامعه امروزی ما هم که مشکلات مختلفی برای همه اقشار وجود دارد؛ وظیفه مسئولان و مردم این است که دست در دست هم، با اتحاد، همدلی و استفاده از نخبگان، دانشمندان و افراد متعهد و متخصص، به سمت حل مشکلات حرکت کنند. تا رسیدن به این مطلوب هم باید صبر پیشه کرده و از بی‌تابی‌های بی‌فایده و مضر پرهیز کنند؛ چرا که بی‌صبری و بی‌تحملی نه تنها مشکلات را حل نمی‌کند بلکه موجب بیشتر شدن مشکلات می‌شود. باید مردم در عین آنکه از مسئولان، حل مشکلاتشان را می‌خواهند و به آن‌ها در حل آن‌ها کمک می‌کنند؛ بر دشواری‌ها صبر کنند تا با طمأنینه و آرامش بتوانند معضلات را از بین ببرند. پس نه تسلیم در برابر مشکلات مطلوب است و نه بی‌صبری و بی‌تحملی در برابر دشواری‌ها و سختی‌ها.

با توجه به نقش تربیتی امام رضا(ع) چگونه می‌توان سه ویژگی یاد شده را در تربیت نسل امروز که با مفاهیمی مانند فردگرایی و مصرف‌گرایی مواجه است، نهادینه کرد؟
ملاحظه کنید این سه اصلی که امام(ع) همگان را به عمل به آن توصیه کردند، سه اصل اساسی برای زندگی در جامعه است و تربیت انسان و افراد جامعه براساس این سه اصل، می‌تواند جلو بسیاری از مشکلات را بگیرد. به نظر مهم‌ترین و مناسبت‌ترین زمان برای تربیت بر پایه این اصول، زمان کودکی و نوجوانی است و آموزش و پرورش ما باید نقش جدی‌تری در این زمینه انجام دهد. اصول انسانی و اسلامی ما مورد پذیرش هر عاقل سلیم‌النفسی است و فطرت‌ها آن را می‌پذیرد. رازداری، مدارا با مردم و صبر بر دشواری‌ها مورد پذیرش فطرت و عقل هر انسانی است. از دوران کودکی و نوجوانی باید این اصول را در جان عزیزانمان نهادینه کنیم و الا اگر برخلاف این اصول تربیت و بزرگ شوند؛ آن‌گاه تغییر اخلاق آن‌ها بسیار دشوار و در بعضی مواقع ناممکن می‌شود. از خداوند متعال می‌خواهیم همه ما را در عمل به این فرمایش امام علی بن موسی‌الرضا(ع) موفق و مؤید بدارد.

خبرنگار: مریم احمدی شیروان