در آخرین نشست از فصل دوم «قصه‌های حرم» در مؤسسه فرهنگی قدس، جواد نوائیان رودسری، پژوهشگر تاریخ و حرم‌شناس، تاریخ آموزش در پیشینه هزارو200 ساله حرم مطهر را بررسی کرد که در گزارش چاپ شده در 26 دی، با عنوان «علم‌آموزی در جوار عالم آل‌محمد(ع)» بخشی از آن را مرور کردیم. در ادامه قصد داریم دیگر موضوعات مورد بحث در این جلسه را بیان کنیم. 

کلاس‌هایی برای طلاب و عوام
یکی از موضوعات مطرح شده در این جلسه، استفاده از فضای معماری حرم مطهر به عنوان مکانی برای آموزش بود. جواد نوائیان رودسری دراین‌باره گفت: «طراحی و معماری اسلامی به‌گونه‌ای بوده که اماکن مذهبی هم کاربرد عبادی داشته باشند و هم آموزشی. در حرم مطهر رضوی نیز از قدیم‌الایام دو بخش شبستان‌ها و ایوان‌ها به عنوان مکان تدریس مورد استفاده اساتید قرار می‌گرفت. معمولاً شبستان‌ها در مساجد، محلی برای برگزاری جلسات درس و بحث بودند، مانند شبستان‌های گوهرشاد که به نام اساتید حاضر در آن‌ها نام‌‌گذاری شده بود‌ند. ایوان‌های اماکن متبرکه در حرم مطهر نیز کاربرد ویژه‌ای داشتند، به‌طوری که غیر از ایوان‌هایی که جنبه باب برای ورود و خروج داشتند، بقیه ایوان‌ها کاربری‌های آموزشی داشتند».
معمولاً در این ایوان‌ها با ایجاد صفه و نرده‌های چوبی یا سنگی، فضای تدریس از فضای عبور و مرور عامه تفکیک می‌شد. این رویه، دو فایده عمده و تأثیرگذار داشت. نخست اینکه گروه حاضر از طلاب علوم دینی ضمن آموزش، از فضای معنوی حرم مطهر استفاده می‌کردند و درواقع نقش دانشگاهی آن احیا می‌شد. دوم، قابلیت برقراری ارتباط مستقیم با مردم عادی و بهره بردن آنان از علوم دینی و عقلی بود تا با تشکیل این جلسات در حضور زائران و مجاوران، فرصتی برای آشنایی آن‌ها با علم اهل‌بیت(ع) در حرم عالم آل‌محمد(ع) فراهم شود.

اساتیدی که مدرسان آستانه می‌شدند
نقش بسیار مهم دیگری که در تاریخ آموزش در حرم مطهر باید به آن پرداخت جایگاه مدرسان آستانه است. افرادی فقیه و محدث که برای تدریس و رسیدگی به امور شرعی در حرم منور امام رضا(ع) به صورت رسمی از سوی متولی برگزیده می‌شدند.این استاد تاریخ در ادامه به توضیحات بیشتری درباره آن پرداخت: «قدیمی‌ترین سند درباره تعیین مدرس در آستان، مربوط به قرن نهم در دوره تیموری است. در این سند، سلطان حسین بایقرا در فرمانی، مولانا سیدغیاث‌الدین افضل محمد بن حسن موسوی را به عنوان مدرس آستان تعیین کرد و دستور داد تمام اسناد شرعی و سجلات به مُهر وی ممهور شود. درواقع مدرس آستانه در این دوره، هم نقش آموزشی داشت و هم خدمات حقوقی و مهر وی به اسناد اعتبار می‌بخشید».
مطابق اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس، در دوره صفویه تعداد مدرسان آستانه افزایش یافت و این جایگاه دیگر مقامی انحصاری نبود، اما رئیس آنان به عنوان مدرس اول آستانه شناخته می‌شد. براساس این اسناد، شاه طهماسب یکم (980ق) مولانا آقاجان تبریزی را مدرس آستانه کرد، شاه عباس یکم (1003ق) مولانا عبدالکاظم بن عبدالعلی، شاه سلیمان صفوی (1095ق) سید میرزا ابراهیم حسینی و شاه سلطان حسین (1133ق) محمدبدیع خادم را به مدرسی برگزیدند.
این افراد تنها مدرسان آستانه نبودند و در دوره‌های بعد، تعدادشان به 20، 25 و 35 نفر هم رسید که در کشیک‌ها حضور داشتند و برخی از آن‌ها مانند مولانا محمد رستمداری و مولانا عبدالله شوشتری در جریان هجوم ازبکان در سال 997 قمری کشته شدند. 
نوائیان درباره این جایگاه در دوره‌های بعد نیز چنین توضیح داد: «در دوره افشاری هم مدرسان تبدیل به خدام شدند و مواجب می‌گرفتند. در هر کشیک دو مدرس وجود داشت و آنان علاوه بر تدریس به مردم، وظیفه آموزش احکام به خدام را هم بر عهده داشتند. در دوره قاجار نیز مدرسان را متولی انتخاب می‌کرد و آن‌ها در مدارس داخل حرم مطهر رضوی مانند مدرسه پایین پا، بالاسر و رواق‌هایی مانند توحیدخانه تدریس می کردند. فعالیت مدرسان تا سال 1307 خورشیدی در آستانه ادامه داشت و پس از آن، کلاً حذف شد و عملاً فضای آموزشی حرم مطهر به مدارس محدود شد. این روال به همین صورت ادامه داشت تا اینکه در سال 1340 خورشیدی با حکم سیدجلال‌الدین تهرانی، احمد مدرس (استاد علوم شرعی) و محمدتقی ادیب نیشابوری (استاد ادبیات) مدرس آستانه شدند که آخرین مدرسان آستان قدس رضوی هم بودند».

مکتبخانه‌ها در تاریخ حرم مطهر
آخرین موضوعی که این پژوهشگر تاریخ به آن اشاره کرد مکتبخانه‌هایی بود که در تاریخ حرم مطهر شکل گرفته‌اند؛ «مکتبخانه‌های اطفال سابقه طولانی در حرم مطهر رضوی دارند. قدیمی‌ترین آن‌ها در دوره شاه طهماسب یکم صفوی تأسیس شد (حدود 970ق / 941ش – 460 سال قبل). در این مکتبخانه باید 40دختر و 40پسر یتیم زیر نظر استاد مرد و زن تربیت می‌شدند و به آن‌ها لباس، غذا و کمک‌هزینه هم داده می‌شد. این مکتبخانه تا پایان دوره قاجار به فعالیت خود ادامه داد و مکان برگزاری جلسات درس آن، حجره‌های صحن عتیق بود».
نوائیان درباره نخستین مدرسه نوین تأسیس شده در حرم مطهر نیز گفت: «پیش از انقلاب مشروطه و تأسیس مدارس جدید، نخستین مدرسه نوین در حرم مطهر تأسیس شد. این مدرسه را در سال 1287 خورشیدی به یک مدرسه چهارکلاسه تبدیل و به باغ آصف‌الدوله در بالاخیابان منتقل کردند. در سال 1307 نیز کلاس اول و دوم دبیرستان در این مدرسه ایجاد و در همین سال مدرسه دخترانه ناموس هم توسط آستان قدس تأسیس شد. چند سال بعد نیز دبیرستان شاه‌رضا تأسیس شد. بالاخره این مدارس در سال 1313 خورشیدی به آموزش و پرورش انتقال داده شدند. چند سال بعد ناموس به گوهرشاد تغییر نام داد و بعدها دبیرستان شاهدخت شد، پس از انقلاب نیز نام آن به دبیرستان آزادگان تغییر پیدا کرد».

خبرنگار: زهرا زنگنه