در حال حاضر سهم کشاورزی از تولید ناخالص داخلی تنها 3/8درصد است و فقط 4/14درصد از اشتغالمان به ‌این بخش اختصاص یافته و آن‌گونه که مشخص است این میزان هم هر سال درحال آب رفتن است، چراکه سن کشاورزی ما در حال بالا رفتن است و به‌دلیل مشکلاتی که در این حرفه وجود دارد، نسل جوان حاضر به ‌ادامه این راه پس از پدرانشان نیستند  .
گفته می‌شود یکی از مهم‌ترین موانع رونق تولید در بخش کشاورزی این است که شغل کشاورزی در مقایسه با دیگر مشاغل تولیدی و خدماتی سودآوری پایدار و درخور ندارد و همین مسئله موجب شده است سرمایه‌های سرگردان از سوق یافتن به ‌این بخش در رقابت با دیگر بازارها باز بمانند. اما چه عواملی موجب شده است این بخش مهم و اشتغال‌آفرین غیراقتصادی باشد؟

از خرده مالکی تا ارائه یارانه‌های ناکارآمد
محمد ثابت، کارشناس اقتصاد کشاورزی در گفت‌وگو با قدس عوامل ساختاری- اقتصادی و عوامل مدیریتی- سیاستی را بر غیراقتصادی بودن کشاورزی در کشور اثرگذار دانست و اظهار کرد: در حوزه عوامل ساختاری باید چند موضوع را مد نظر قرار داد؛ نخست اینکه حوزه زمین در کشور ما خرده‌مالکی است و عمدتاً قطعات کوچک و پراکنده هستند که بهره‌وری را کاهش می‌دهند و مانع استفاده از ماشین‌آلات و فناوری‌های جدید در حوزه زمین می‌شوند. 
وی ادامه داد: همچنین نبود زیرساخت‌های مناسب ازجمله بهره‌گیری از سیستم‌های آبیاری مدرن، جاده‌ها و بحث دسترسی، انبارها و سردخانه‌ها؛ هزینه تولید را افزایش و در مقابل کیفیت را کاهش داده است.
ثابت به ‌بحث قیمت‌گذاری دستوری و دخالت دولت در تعیین قیمت محصولات کشاورزی اشاره و ابراز کرد: این امر سبب ایجاد نوسان‌های قیمتی و عدم اطمینان کشاورزان می‌شود، البته درست است این سیاست در مواقعی برای حمایت از کشاورزان مفید است، اما به‌صورت کلی در دنیا روش مرسومی برای حمایت از کشاورزی نیست.
این مدرس دانشگاه یارانه‌های ناکارآمد را از دیگر عوامل ساختاری مؤثر بر غیراقتصادی بودن کشاورزی در ایران خواند و اضافه کرد: این یارانه‌ها به‌جای اینکه به ‌دست تولیدکننده کارآمد برسد به ‌‌مصرف کننده منتقل می‌شود که این امر خود افزایش مصرف بی‌رویه و کاهش انگیزه تولید در کشاورز را به‌دنبال دارد، همچنین عدم حمایت کافی برای استفاده از صنایع تبدیلی یکی دیگر از این عوامل ساختاری واقتصادی است که نبود این صنایع سبب می‌شود بخش زیادی از محصولات کشاورزی به‌صورت خام به ‌فروش برسد و ارزش افزوده کمی برای کشاورز ایجاد کند.
وی قاچاق محصولات کشاورزی به ‌داخل و خارج و تغییرات اقلیمی را از دیگر عوامل ساختاری دانست و ادامه داد: در حوزه عوامل مدیریتی- سیاستی؛ نبود یک برنامه جامع و بلندمدت برای توسعه کشاورزی موجب می‌شود تصمیم‌گیری‌ها در این بخش کوتاه‌مدت و مقطعی باشند، همچنین بی‌توجهی به ‌تحقیق‌وتوسعه و سرمایه‌گذاری کم در این عرصه سبب شده کشاورزان از فناوری‌های روز غافل شوند. از دیگر سو دسترسی نداشتن به ‌اعتبارات بانکی موجب می‌شود کشاورزان برای توسعه فعالیت‌های خود با مشکل مواجه شوند که این امور، زیان کشاورزان را به ‌دنبال دارد.
ثابت نوسان‌های نرخ ارز را از دیگر عوامل مدیریتی مؤثر بر غیراقتصادی بودن کشاورزی خواند و گفت: این امر موجب افزایش هزینه‌های تولید و کاهش رقابت‌پذیری محصولات کشاورزی نسبت به‌ دیگر محصولات بازارهای جهانی می‌شود.
این کارشناس اقتصاد کشاورزی هزینه‌های بالای نهاده‌های تولید، ناکارآمدی سیستم توزیع و حمل‌و‌نقل و افزایش تلفات پس از برداشت محصولات به ‌دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب را ازجمله عوامل بالا بودن هزینه‌های کشاورزی در ایران نسبت به ‌قیمت‌های جهانی برشمرد و در ادامه حمایت از تعاونی‌های کشاورزی را از جمله عوامل کاهش هزینه‌های کشاورزی خواند و خاطرنشان کرد: بااینکه در کشور ما حوزه تعاونی‌ها ید طولایی دارد، اما به‌دلیل سیاست‌هایی که دولت‌ها اتخاذ کردند کمتر به ‌این حوزه توجه شده و این ساختار خیلی جاها از بین رفته و این درصورتی است که ایجاد تعاونی‌ها موجب افزایش قدرت چانه‌زنی کشاورزان در مقابل واسطه‌ها و دسترسی آنان به ‌نهاده‌ها و بازار می‌شود. همچنین ایجاد صنایع تبدیلی در مناطق کشاورزی سبب افزایش ارزش افزوده محصولات و کاهش ضایعات می‌شود. تسهیل دسترسی به‌منابع بانکی با نرخ سودهای مناسب و شرایط آسان، ایجاد بازارهای پایدار و بازارهای مستقیم بین کشاورزان و مصرف‌کنندگان نیز موجب افزایش درآمد کشاورزان می‌شود.
وی با اشاره به‌اینکه بیمه محصولات کشاورزی یکی از سیاست‌های مناسب برای کاهش ریسک تولید است، تصریح کرد: برگزاری دوره‌های آموزشی در زمینه‌های مختلف (کاشت، داشت، برداشت، آبیاری، مدیریت مزرعه و کاهش آفت‌ها)، ترویج کشاورزی ارگانیک که امکان حضور در بازارهای صادراتی را فراهم می‌کند، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر برای تأمین انرژی‌های مورد نیاز مزارع برای جلوگیری از قطعی‌های مکرر برق در چاه‌های کشاورزی، استفاده از پسماندهای کشاورزی برای کاهش هزینه بهره‌گیری و بهبود حاصلخیزی خاک، اصلاح ساختار مالکیت زمین، توسعه زیرساخت‌ها، حمایت از تحقیق و توسعه، بهبود سیستم‌ آبیاری، اصلاح نظام قیمت‌گذاری و ایجاد بازارهای پایدار برای محصولات کشاورزی از جمله راهکارهای بهبود اقتصادی کشاورزی است.
دیدگاهی در جامعه وجود دارد که معتقد است چون آب در ایران ارزان است این امر موجب شده کشاورزان به‌صورت بی‌رویه از منابع آبی بهره ببرند و ذخایر زیرزمینی را با چالش مواجه کنند. از طرفی کشاورزی در ایران به‌دلیل عواملی که گفته شد غیراقتصادی است، بنابراین بهتر است به‌جای تولید به ‌بحث واردات محصولات کشاورزی بپردازیم که ثابت در این زمینه گفت: این دیدگاه دارای جوانب مختلف است. تولید داخل برای ما چند مزیت دارد ازجمله ایجاد اشتغال و کاهش بیکاری را به‌دنبال دارد. همچنین تولید داخل امنیت غذایی را برای ما افزایش می‌دهد. از طرفی کشاورزی در توسعه روستایی و کاهش مهاجرت به‌شهرها هم مؤثر است.
این مدرس دانشگاه کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی و غیراقتصادی بودن بسیاری از محصولات کشاورزی به‌دلیل هزینه‌های بالای تولید و کاهش بهره‌وری را ازجمله معایب حوزه تولید محصولات کشاورزی دانست و ابراز کرد: از طرفی واردات می‌تواند به ‌تأمین نیاز بازار برای محصولاتی که تولید کمی دارند کمک کند و فشار بر منابع آبی را هم کاهش دهد و منجر به‌دسترسی به ‌محصولات با کیفیت بهتر و افزایش تنوع در محصولات شود. اما باید توجه داشت در کنار این مزایا، در صورت کنار گذاشتن کشاورزی ضمن اینکه به ‌دیگر کشورها وابسته می‌شویم، افزایش هزینه‌های ارزی و کاهش اشتغال هم به‌وجود خواهد آمد، بنابراین به‌نظر می‌رسد در این زمینه باید به‌دنبال یک رویکرد متعادل‌تر باشیم. بهتر است به ‌بهبود بهره‌وری با استفاده از فناوری‌های نوین، اصلاح الگوی کشت و مدیریت بهتر منابع آب، حمایت از محصولات با ارزش افزوده بالا و ایجاد زنجیره ارزش کوتاه برای کاهش هزینه‌های تولید بپردازیم تا اینکه بخواهیم کشاورزی را به‌طور کل کنار بگذاریم.

تمرکز جهاد بر تولید و نه بازار
ثابت در بخش دیگری از سخنان خود به ‌عملکرد جهاد کشاورزی در این سال‌ها در حوزه کشاورزی اشاره و ابراز کرد: یکی از انتقادهایی که به ‌این نهاد وارد است اینکه جهاد کشاورزی عمده تمرکز خود را بر تولید گذاشته و به‌ بازار کمتر توجه کرده، همچنین بسته‌نگری و عدم هماهنگی با سایر بخش‌ها، کافی نبودن حمایت از کشاورزان کوچک، ترویج ناکافی روش‌های نوین کشاورزی و عدم انعطاف پذیری در برابر تغییرات از دیگر انتقادهایی است که به‌این نهاد وارد است.
وی با اشاره به‌اینکه به‌صورت کلی عملکرد جهاد در ایجاد و تشدید برخی مشکلات کشاورزی قابل اغماض نیست، هرچند همه مشکلات هم به‌عملکرد این نهاد بازنمی‌گردد مثل تغییرات اقلیمی و یا مشکلات زیرساختی و نوسان‌های بازارهای جهانی، گفت: به‌نظر می‌رسد برای بهبود عملکرد جهاد تغییر رویکرد در تولید و ایجاد ارزش افزوده و توسعه بازارهای صادراتی، هماهنگی با سایر دستگاه‌ها به‌منظور تصمیم‌گیری یکپارچه، تقویت نقش کشاورزان در تصمیم‌گیری‌ها، توسعه زیرساخت و فناوری‌ها و ایجاد شفافیت و مبارزه با فساد برای افزایش اعتماد کشاورزان باید در دستور کار قرار گیرد.

خبرنگار: فرزانه زراعتی