آستان رضا(ع) موزه «کاشی» ایران

آشنایی با صنعت کاشی 900 ساله  در حرم مطهر امام رضا(ع)  

آستان رضا(ع) موزه «کاشی» ایران

ایرانیان در دوره‌های پیش از اسلام برای زیبایی و تزئین ابنیه با مصالح ساختمانی، نقوش رنگارنگی روی بناها پدید می‌آوردند.


​​​​​​​تزئینات منقوش روی دیوارهای دوره‌های پیش از اسلام را شاید بتوان معادل کاشی‌های رنگارنگ دوره‌های پس از اسلام به حساب آورد. برای تزئین دیوارها و سطوح داخلی بناها از قرن ششم هجری به بعد، صنعت کاشی‌سازی به حدی در ابنیه و ساختمان‌های مذهبی و شخصی معمول شد که نمی‌توان عمارت یا کاخی را بدون آن‌ کاشی‌های زیبا با رنگ‌آمیزی عالی و اشکال ممتاز تصور کرد. در گزارش پیش‌ رو، بیشتر با صنعت کاشی در ادوار دور و با قدمت ۹ قرن در حرم مطهر امام رضا(ع) آشنا خواهیم شد که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

رواج کاشی از دوره سلجوقیان
کاشی‌کاری دوره اسلامی از زمان سلجوقیان رواج کامل پیدا کرد؛ سلاطین سلجوقی قرن‌های پنجم و ششم از حامیان بزرگ صنعت بودند و هنرمندان و صاحبان حرفه را در دربارها و مقر حکومت خود، در مرو، نیشابور، هرات، ری و اصفهان گرد آوردند. ری و نیشابور که از شهرهای آباد و معتبر دوره سلجوقی بود یکی از مراکز مهم صنعت سفال و کاشی شد. پس از انهدام ری به دست مغولان، شهر کاشان کانون اصلی کاشی‌سازی ایران شد. شهرت کاشان در صنعت سفال و کاشی به قدری زیاد بود که کلمه «کاشی» از کاشان گرفته شده است.

کاشی سنجری در روضه منوره
کاشی سنجری یا زرین‌فام از قدیمی‌ترین کاشی‌هایی است که در حرم مطهر رضوی کاربرد داشته است و آثار باقی‌مانده حکایت از آن دارد که برخی از این کاشی‌ها به دوره سلجوقی می‌رسد. در دوره سلجوقیان زنان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند و در امور مختلف مشارکت داشتند؛ در اواخر دوره سلجوقیان «ترکان زمرد» دختر سلطان محمود سلجوقی بانی کاشی‌های هشت‌ضلعی بسیار نفیس مربوط به سال ۵۵۷ هجری ‌قمری در حرم مطهر امام رضا(ع) بوده است.
 
مشهد مرکز عمده سفال و کاشی در دوره مغول
طرح قطعات کاشی ساخت قرن هفتم عبارت است از تعداد زیادی از اشکال تزئینی در مقیاس کوچک و تصویر حیوانات و پرندگان که سطح کاشی را فراگرفته و خطوط دور تصاویر، درشت و واضح کشیده شده است. در کاشی‌های این دوره غالباً رنگ‌های آبی فیروزه‌ای به کار رفته است. در همین قرن و همزمان با عصر مغول نیز هنر کاشی‌سازی مرتبه ارجمندی داشت و نمونه کاشی‌های نفیسی در این دوره ساخته شده است. سمرقند، ساوه و مشهد از مراکز عمده سفال‌سازی دوره مغول هستند. ولی کار استادان کاشان در عصر مغول هم درخشندگی خاص داشت. در این دوره مانند عهد سلجوقیان، کاشی لعاب‌دار برای تزئین ابنیه، عمارت، مساجد و مقابر به طور قابل ملاحظه‌ای به کار می‌رفت. بعضی از این کاشی‌ها ستاره‌‌ای شکل، بعضی به شکل صلیب و برخی مستطیل شکل است.

کاشان صادرکننده محراب
در نیمه دوم قرن هفتم هجری ‌قمری شهرت، محبوبیت و معروفیت کاشان به قدری بالا گرفت که از این شهر، کاشی برای محراب سایر شهرها صادر می‌شد. یکی از این محراب‌های بسیار نفیس محراب کاشی مینایی حرم مطهر حضرت رضا(ع) است که به وسیله یکی از خانواده‌های سفال‌سازان کاشان ساخته شده و خوشبختانه به مناسبت قرار گرفتن در حرم مطهر امام رضا(ع) جابه‌جا نشده و در جای اصلی خود باقی مانده است.
این محراب در سال ۶۱۲ هجری ‌قمری به سفارش عبدالعزیز بن آدم‌قمی، توسط محمد بن ابی ‌طاهر کاشانی به صورت نیم‌ برجسته از کاشی زرین‌ فام ساخته شده و دارای سه طاق‌نما و دو حاشیه در اطراف آن است. اکنون این اثر ارزشمند در گنجینه «تاریخ حرم» موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
 
رواج کاشی معرق در دوره مغول
از مشخصات خاص کاشی‌سازی زمان مغول، رواج کاشی معرق با کاشی نوع موزائیک در ساختمان‌هاست. این صنعت در زمان سلجوقیان نیز عمل می‌شد. در دوره تیموریان نیز ایرانیان به ساختن کاشی معرق رونق دادند و سطوح وسیعی از داخل و خارج دیوار مساجد و مقابر با این نوع کاشی‌کاری تزئین می‌شد که بعضی از آن‌ها تا این زمان حفظ شده و باقی مانده است.
یکی از ابنیه معروف قرن نهم هجری ‌قمری که کاشی‌کاری معرق نفیسی دارد، مسجد باعظمت گوهرشاد بوده که یکی از شاهکارهای مسلم معماری اسلام است.‌‌ کاشی‌کاری‌های نفیس دوره تیموری به ‌قدری سخاوتمندانه دیوارها، شبستان‌ها، مناره‌ها و گنبد آن را با طرح‌ها، رنگ‌ها و کتیبه‌های باشکوهی جلوه داده که هر بیننده هنرشناسی را مسحور و فریفته خود می‌کند. بررسی دقیق کاشی‌کاری این مسجد، مبین خوبی برای پی بردن به چگونگی و اسلوب کاشی‌کاری دوره تیموریان است.

دوره طلایی صنعت کاشی در عهد صفوی
در زمان صفویان بیش از هر دوره دیگر پس از اسلام به نشر هنرهای زیبای ایران توجه شد. شاه اسماعیل، شاه طهماسب و شاه عباس‌اول به درباری فرمانروایی می‌کردند که در آن هنرمندان در صف سفیران می‌نشستند و دورانی ایجاد کردند که هنر مورد حمایت شاهان بود و عالی‌ترین جلوه قدرت به شمار می‌رفت. به پیروی از این روح هنری دوره صفویان، صنعت سفال‌سازی و کاشی‌سازی پیشرفت محسوسی کرد و به حد اعلای ترقی و کمال رسید و کاشی‌های ظریف، نفیس و عالی این دوره زینت‌بخش بناهای باشکوه اصفهان، مشهد، اردبیل، تبریز و مراکز متعدد دیگری شد. اصول کار کاشی‌سازی صفوی با دوره‌های ماقبل تفاوت زیادی نداشت، ولی در دوره صفویه که به ساختن بناها، مساجد، کاخ‌ها و آباد کردن شهرها توجه ویژه‌ای می‌شد، بیش از هر دوره دیگری صنعت کاشی‌سازی در تزئین ساختمان‌ها مورد استفاده قرار گرفت و کارگاه‌های کاشی‌سازی مهمی برای ساختن انواع کاشی در شهرهای اصفهان، یزد، هرات، سمرقند و مشهد دایر بود. در اثر پیشرفتی که در تمام جنبه‌های هنری نظیر نقاشی، مینیاتور، خط، تهیه رنگ و شیوه‌های خاص لعاب دادن سفال پدید آمده بود، کاشی‌های معرق زمان صفویه با سبک‌های جالب و ریزه‌کاری‌های بدیعی ساخته می‌شد که نمونه‌ عالی و بسیار ارزنده آن در زیر طاق گنبد الله‌وردی‌خان یکی از بیوتات حرم مطهر امام رضا(ع) بوده که موجب شگفتی و تحسین هنرشناسان می‌شود.

 کاشی هفت رنگ
یک نوع دیگر از کاشی‌های دوره صفوی معروف به کاشی هفت‌رنگ بود؛ به این ترتیب که روی جسم کاشی ساده نپخته، طرحی به رنگ‌های مختلف نقاشی کرده و روی آن لعاب داده و سپس در کوره می‌پختند. کاشی مربع لعابدار هفت رنگ و کاشی معرق در زمان صفوی غالباً در یک بنا در مجاورت هم به کار برده می‌شد، چنان‌ که در صحن انقلاب دیده می‌شود. نوع دیگر کاشی عصر صفوی کاشی یکرنگ بود که صفحات کاشی فقط یک رنگ داشت. این کاشی‌های یکرنگ به رنگ‌های مختلف در میان کاشی‌های نوع دیگر و یا آجرهای روی یک بنا برای ایجاد نقش‌های گوناگون کار گذارده می‌شد و نمونه این کاشی‌های یکرنگ را در بیوتات حرم مطهر رضوی می‌توان دید.

سیر نزولی صنعت کاشی در دوره قاجاریه
در قرون یازدهم، دوازدهم و سیزدهم هجری ‌قمری تا آخر دوره قاجاریه، کاشی‌سازی و کاشی‌کاری به حیات خود ادامه داد. آثار عهد قاجاریه در صحن آزادی حرم مطهر امام رضا(ع) موجود است. قسمت عمده کاشی‌های عصر قاجاریه از کاشی‌های مربع لعابدار (کاشی هفت رنگ) بوده که با رنگ‌های قرمز و زرد رنگ‌آمیزی شده است.حیات هنری ایران پس از صفویه رو به افول رفت و کاشی‌کاری هم به تبعیت از آن سیر نزولی پیش گرفت و کاشی‌های زمان قاجاریه از لحاظ هنری به هیچ ‌وجه قابل مقایسه با کاشی‌های دوره صفویه نیستند. کاشی‌های روی بنای صحن انقلاب که با کاشی‌های نفیس دوره صفوی تزئین شده و بنای صحن آزادی که دارای کاشی‌های دوره قاجاریه است، به خوبی می‌تواند مبیّن سیر نزولی هنر به طور اعم و هنر کاشی‌سازی به طور اخص از زمان صفویه به قاجاریه باشد. کاشی‌های صحن انقلاب غالباً با اسلوب کاشی معرق با رنگ‌های نسبتاً تیره فیروزه‌ای، آبی و قهوه‌ای به طور متین و متناسب ساخته شده، در حالی که بیشتر کاشی‌های صحن آزادی از نوع کاشی هفت‌رنگ با رنگ‌های زرد و قرمز تند است که تناسبی با آفتاب درخشان و آب و هوای خاص ایران ندارد.
در اواخر دوره قاجاریه کارگاه‌های مشخصی برای ساختن کاشی‌های معرق هفت رنگ نفیس و خوب وجود نداشت. در بیشتر کارگاه‌های شهرهای بزرگ کاشی‌های نوع هفت رنگ به سب�� نامطلوبی ساخته می‌شد که از لحاظ جنس و رنگ شباهتی با عصر صفوی نداشت و جنبه هنری آن بسیار ضعیف بود.

احیای کاشی‌سازی در یک سده اخیر
در یک سده اخیر به نگهداری از آثار باستانی و احیای هنرهای قدیمی از جمله کاشی‌سازی توجه خاصی شد. اداره باستان‌شناسی و بعضی از موقوفه‌های بزرگ مثل آستان قدس رضوی برای احیای این هنر ملی سخت کوشیدند. کوششی به عمل آمد تا در تهیه جنس، طرح، رنگ و لعاب کاشی از اصول و روش‌های قدیمی پیروی شود. در نتیجه، فن کاشی‌سازی فروغ تازه‌ای یافت و دوره نویی را آغاز کرد.

خبرنگار: آزیتا ذکاء

برچسب ها :
ارسال دیدگاه