حفاظت از فرهنگ و تاریخ

کارشناس و استاد مرمت‌کاری اداره ذخایر و نفایس آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با قدس تشریح کرد

حفاظت از فرهنگ و تاریخ

بسیاری از اشیا و آثار هنری ارزشمند در اعصار و دوره‌های مختلف تاریخی و بر اساس ارادت و عشق صاحبان آن‌ها به خاندان عصمت و طهارت، به عنوان نذر و هدیه تقدیم بارگاه مطهر امام رئوف حضرت اباالحسن الرضا(ع) شده است.


از قرآن و مصحف دستنویس تا سکه، ظروف، فرش‌ها و پارچه‌های گرانبها، حتی نشان‌های قهرمانی ورزشکاران و... همه در این آستان مبارک در یک چیز شریک و همانند هستند و آن ابراز ارادت، اخلاص و عشق صاحبان و ناذران آن‌ها به حضرت شمس الشموس امام علی بن موسی الرضا(ع) است و رتبه‌بندی آن‌ها بر اساس قدمت تاریخی، هنری و فرهنگی است و ارزش مادی آن‌ها در درجه دوم قرار دارد.
در این میان و به دلایل اتفاق‌های گوناگون که در دوره‌های مختلف تاریخی برای بعضی از این آثار و نذورات تقدیمی افتاده، برخی از آن‌ها نیازمند اقدام‌هایی برای ترمیم و مرمت هنری و فنی بوده تا علاوه بر مراقبت از این آثار ارزشمند، به نیت و ابراز ارادت و عشق ناذران و اهداکنندگان آن‌ها به بارگاه مقدس حضرت رضا(ع) نیز احترام گذاشته و عمل شود.
 به همین منظور به سراغ استاد سیدمحمد بهروز، کارشناس و مرمت‌کار اداره ذخایر و نفایس اداره کل نذورات آستان قدس رضوی رفتیم و او درباره اهمیت مرمت و ترمیم این آثار گرانبهای کم‌نظیر برایمان سخن گفت. وی کارشناس ارشد مرمت آثار بوده و 35 سال سابقه خدمت در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و خزانه‌داری حرم مطهر رضوی را دارد و هم اکنون با اداره کل نذورات آستان قدس رضوی همکاری می‌کند. در ادامه بخش‌هایی از سخنان وی در گپ و گفت دوستانه با خبرنگار روزنامه قدس را می‌خوانید. 

آثاری از هزاره‌های پیش از میلاد حضرت عیسی مسیح(ع)
مخزن اداره ذخایر و نفایس در اداره کل نذورات آستان قدس رضوی دربردارنده حجم عظیمی از شواهد بسیار ارزشمند تاریخی و فرهنگی است که به برکت مضجع شریف و مطهر حضرت رضا(ع) در سالیان متمادی از زمان شکل‌گیری و توسعه بیوتات و اماکن متبرکه توسط شیفتگان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به صورت نذر، اهدا و وقف به حرم مطهر امام هشتم(ع) تحویل داده شده است. 
بعضی از این اشیا جنبه کاربردی داشته و در حرم مطهر امام رئوف(ع) مورد استفاده قرار گرفته مانند زیارت‌نامه‌ها، فرش‌ها، پرده‌ها و برخی دیگر نیز جنبه تزئینی و نمایشی داشته که برای استفاده در موزه آستان قدس رضوی به مخزن این اداره منتقل شده که فهرست آن‌ها بسیار مفصل بوده و در حوصله این گفت‌وگو نمی‌گنجد. 
هر یک از این آثار هنری و تاریخی، نماینده رونق صنایع هنری مربوط به زمان، عصر و دوره خود بوده و سرشار از زیبایی و کمال و مورد اعجاب بینندگان و صاحبنظران بوده است. البته این اشیا تنها شامل اشیای مورد استفاده در حرم مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) و یا منحصر به دوره اسلامی نمی‌شود، بلکه دربرگیرنده طیف و دامنه وسیعی است که از نظر تاریخی به دوره‌های پیش از دین مبین اسلام و حتی هزاره‌های پیش از میلاد حضرت عیسی مسیح(ع) بازمی‌گردد مانند سفالینه‌ها، اشیای مفرغی، سکه‌ها و مسکوکات و... و از نظر هنری هم انواع سبک‌های گوناگون از دوره‌های رنسانس (حدود قرن 15 میلادی) تا دوران معاصر را شامل می‌شود.
بنابراین هم از نظر تکلیف دینی و شرعی و هم به خاطر ویژگی‌های ذاتی و ارزش‌های والای مادی و معنوی و هنری، نگهداشت و صیانت از این میراث بسیار گرانبها و فاخر وظیفه‌ای بسیار سنگین و امری مهم و ضروری است.
در اهمیت صیانت و مراقبت از این آثار هنری و تاریخی ارزشمند همین بس که بند پنجم از منشور ابلاغی رهبر معظم انقلاب به تولیت معزز آستان قدس رضوی به این مهم اختصاص داده شده و مورد تأکید قرار گرفته است. حضور تولیت معزز آستان قدس رضوی در محل مخزن اداره ذخایر و نفایس و تأیید و تأکید ایشان بر ادامه فعالیت‌های انجام شده در کارگاه مرمت و احیای آثار تاریخی و فرهنگی و حمایت‌های بی‌دریغ مدیریت مجموعه برای تأمین مایحتاج و تجهیز کارگاه به امکانات لازم برای مرمت اشیا موجب فراهم شدن فضایی امن برای تقویت و تسریع امر حفاظت و نگاهداشت این آثار شده است.

موارد مهم در مرمت آثار هنری، تاریخی و فرهنگی حرم مطهر رضوی 
با عنایت به موارد بیان شده از طرف کارشناسان خبره و متخصص برای حفاظت و نگهداشت آثار تاریخی و فرهنگی حرم مطهر رضوی، برنامه و اهداف اصولی تعیین شده که ملاحظات مربوط به هر یک از این اقدام‌ها به طور کامل در نظر گرفته شده و بر اساس آن، امور مربوط نیز پیگیری می‌شود. از جمله برنامه‌ها و اهداف اداره ذخایر و نفایس در این زمینه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
  ساماندهی اشیا از نظر شناسایی و تهیه شناسنامه و ایجاد پایگاه‌های داده‌ و دسترسی به اطلاعات اشیا و ثبت در سامانه‌های نرم‌افزاری جامع. 
  ساماندهی و طبقه‌بندی و نصب قفسه‌های استاندارد ثابت و متحرک و قرار دادن اشیا در مکان مناسب. 
  تجهیز مخزن به نور مناسب و استاندارد.
  سامانه‌های کنترل شرایط محیطی.
  نصب سامانه‌های اطفا و اعلان حریق. 
  استفاده از مواد و مصالح مناسب نگهداری

  تعیین اولویت‌های حفاظت، مرمت و احیا.
 بخش مرمت و احیای این اداره نیز با عنایت به قوانین و دستورالعمل‌های بین‌المللی مربوط و براساس اولویت مورد نظر، تعداد قابل توجهی از آثار مربوط به دوران‌ مختلف تاریخی، هنری و فرهنگی را احیا کرده است که به بیان نمونه‌هایی از آن‌ها به اختصار می‌پردازیم.

اولویت نخست، زیارت‌نامه‌ها و آثار خطی 
در بخش مخزن نفایس اداره کل نذورات حرم مطهر امام هشتم(ع)، تعداد قابل توجهی از تابلوهای خط با مضامین دعا، زیارت‌نامه و... با انواع خطوط نسخ، ثلث و نستعلیق وجود دارد که به سبک‌های مختلف هنری و توسط استادان بزرگ خوشنویسی ایران روی انواع کاغذ، چوب و فلز تحریر، منبت و قلم‌زنی شده است. بیشتر این تابلوها زمانی نسبتاً طولانی در اماکن حرم مطهر امام رضا(ع) مورد استفاده قرار گرفته و سپس به دلایل مختلف از جمله توسعه فضای اماکن متبرکه، فرسودگی قاب‌ها و ورود آثار جدید و... به محل مخزن منتقل شده‌اند. این آثار گرانسنگ علاوه بر آنکه نشان‌دهنده اهتمام و ارادت محبان اهل بیت(ع) به آستان قدسی حضرت رضا(ع) و همچنین رونق سنت حسنه وقف، نذر و اهداست، از نظر پژوهش هنری و جنبه علمی نیز بیانگر سیر تحول و تطور خوشنویسی اسلامی در ایران است و می‌تواند در راستای ارتقای سطح هنری و سواد بصری هنرمندان معاصر نیز کمک مؤثری به شمار آید. 
فنون به کار رفته در تولید این صنایع و به کارگیری علوم مختلف و دانش استادان بزرگ در دوره‌های مختلف در بخشیدن کمال و آراستگی به این هنرها هنوز هم موجب اعجاب هنرمندان بوده و می‌توان گفت بسیاری از اسرار و راز و رمز آن هنوز هم بر محققان و پژوهشگران پوشیده مانده است مانند فنون و اسرار مربوط به مرکب‌سازی، رنگ‌سازی، ترکیب‌بندی‌ها و اصول و قواعد خوشنویسی در اقلام ستّه، همچنین بسترسازی و بوم‌سازی، شناخت انواع رزین‌ها و پوشش‌های نهایی و جلادهنده‌های به کار رفته در این صنایع مانند روغن کمان، شیوه‌های طلاکاری، حل‌کاری، قلم‌زنی فلزات و... بنابراین مرمت علمی این آثار توسط کارشناسان متخصص و بررسی‌های فنی لایه‌های تشکیل‌دهنده اثر و آنالیز و بررسی مواد و مصالح به کار رفته در آن می‌تواند به نوعی تولید علم و دانش کند و در این رهگذر اطلاعات بسیار ارزشمندی را در اختیار محققان، پژوهشگران و هنرمندان عرصه‌های هنری قرار دهد. 
بدیهی است استفاده طولانی‌مدت این آثار در حرم مطهر رضوی و شرایط محیطی آن روزگار، تمیزکاری مداوم، در دسترس بودن و گذر زمان، همچنین انبار شدن در محل نامناسب موجب تجمع گرد و غبار، شکسته شدن قاب‌ها، خراشیده شدن و از بین رفتن بخشی از خطوط، تیره شدن سطح جلا‌ها و تأثیر عوامل بیولوژیکی مانند قارچ‌ها و به طور کلی ضربه خوردن ظاهر اثر و بدنما شدن آن‌ها شده است. گفتنی است این اشیا در انبارهای مربوط به زمان و دوران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بوده که برای ساماندهی، حفاظت و ترمیم به بخش مرمت در محل جدید کنونی آن در مخزن اداره ذخایر و نفایس منتقل شده است.
نمونه دیگر در این زمینه، مراحل مرمت تابلو خطی اثر استاد مرحوم ملا محمدحسین تبریزی (متوفی سال ۹۸۵ ه‍.ق) ملقب به «مهین استاد» از نستعلیق‌نویسان شاخص و مهم قرن دهم هجری قمری و استاد برجسته خوشنویسان بزرگی چون میرعماد و علیرضا عباسی است.در این تابلو سوره مبارکه حمد به خط نستعلیق با مرکب مشکی در هفت سطر با قلم دودانگ حدوداً در 2میلیمتر روی پارچه ظریف کتان با ��بریشم آهار داده شده به رنگ نخودی با حاشیه کاغذی به رنگ قرمز روناسی نوشته شده و دارای جدول اندازی و تزئینات ساده اسلیمی گلدار است.
همان طور که پیداست و در وصف این استاد مسلم خوشنویسی آمده است، همه عوامل و عناصر مؤثر در خلق یک اثر هنری فاخر در یک جا جمع شده و مراتب عالی صفا و شأن و جایگاه این اثر که لازمه آن توجه به صفای باطن و سیرت نیکوی شخص خوشنویس بوده نیز در این قطعه هنری تجلی پیدا کرده است.
نتیجه اینکه همت و تلاش مجموعه اداره کل نذورات آستان قدس رضوی برای مرمت و احیای این گونه آثار هنری، فرهنگی و تاریخی ارزشمند و موارد مشابه دیگر موجود در مخزن اداره ذخایر و نفایس حرم مطهر رضوی نه تنها از جنبه‌های هنری و فرهنگی اهمیت دارد، بلکه این اقدام در راستای گرامیداشت و احترام به عشق و علاقه و ارادت ناذران و اهداکنندگان این آثار به بارگاه مطهر حضرت رضا(ع) بوده و اقدامی ارزشمند در راستای حفاظت از مقوله تاریخ، فرهنگ و تمدن بشری در دوره‌های مختلف تاریخ زندگانی انسان به شمار می‌آید که بسیار مورد عنایت و تأکید تولیت معزز آستان قدس رضوی است.

خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی

برچسب ها :
ارسال دیدگاه