نخستین روایت از جنجالی‌ترین شخصیت سیاسی معاصر 

گفت‌وگو با کارگردان مستند «ضدقهرمان» که امروز در جشنواره سینماحقیقت اکران می‌شود

نخستین روایت از جنجالی‌ترین شخصیت سیاسی معاصر 

با وجود گذشت بیش از چهار دهه از انقلاب اسلامی، همچنان رویدادها و شخصیت‌هایی هستند که درباره آن‌ها پرسش‌های زیادی در اذهان وجود دارد و روایت تاریخی این رویدادها و عملکرد این شخصیت‌ها، سوژه‌هایی بکر برای سینمای داستانی و مستند‌ است.


«ضد قهرمان» محصول سازمان هنری رسانه‌ای اوج به کارگردانی و تهیه‌کنندگی عارف افشار؛ مستندی درباره یکی از پرچالش‌ترین شخصیت‌های تاریخ پس از انقلاب اسلامی است که به گفته سازنده‌اش، تلاش دارد روایتی دست اول از اقدام‌های وی داشته باشد. این اثر، روایتی تاریخی و صریح بر پایه زندگی‌نامه و خودنوشت صادق خلخالی است و به تقابل میان دو تفکری که خلخالی از یک سو و شهید بهشتی از سویی دیگر آن را نمایندگی می‌کردند، می‌پردازد. «ضد قهرمان» در فاصله روزهای آغازین پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ۵۸ که اوج تقابل شهید بهشتی و شهید قدوسی با آقای خلخالی است را نمایش می‌دهد و تا سال ۶۰ ادامه می‌یابد.
مستند «ضد قهرمان» در بخش مسابقه ملی و بخش آوینی هجدهمین جشنواره «سینماحقیقت» حضور دارد و امروز ۲۰ آذر ساعت ۱۹:۳۰ در سالن یک و جمعه ۲۳ آذر ساعت ۱۷:۳۰ در سالن۵ پردیس سینمایی چهارسو به نمایش گذاشته می‌شود. در ادامه مشروح گفت‌وگوی ما با عارف افشار را درباره ساخت این مستند می‌خوانید.

سوژه شما در مستند «ضدقهرمان» یکی از جنجالی‌ترین شخصیت‌های دوران انقلاب بوده؛ احتمالاً خودتان هم  پیش‌بینی می‌کردید در ساخت و اکران آن دچار مشکل شوید؛ چنانچه دو سال هم درگیر مجوزش بودید. چه شد که سراغ آقای خلخالی رفتید؟
همان طور که شما هم اشاره کردید یکی از جنجالی‌ترین و پرچالش‌ترین شخصیت‌های تاریخ پس از انقلاب ما همین شخصیت بود و ما هم می‌دانستیم ساخت و نمایش این فیلم با چالش همراه است، اما اینکه چرا دنبال این سوژه رفتم دلیلش همان چیزی بود که سراغ ساخت فیلم قبلی‌ام «برزخی‌ها» رفتم. هر دو فیلم من مسئله‌های شخصی خودم بوده و کسی برای ساخت آن‌ها به من سفارشی نداده است. در واقع این‌ها پرسش‌ها و مسئله‌هایی بودند که من همیشه داشته‌ام‌ و هر چند سخت بوده اما انتخاب کردم به سراغشان بروم. اما نکته مهم اینجاست که آیا میان من (به نمایندگی از نسل خودم) و کسانی که دست‌اندرکار هستند درک متقابلی نسبت به نظام و اولویت‌های آن وجود دارد یا خیر. یعنی اگر من امروز مسئله‌ای دارم و درباره آن فیلمی می‌سازم آیا کسانی که دست‌اندرکار هستند هم متوجه این موضوع می‌شوند که نسل ما درگیر یک سری پرسش‌های بی‌پاسخ است؟ خب این دغدغه من بوده که دنبالش رفتم و با تحقیق و پژوهش فیلمی ساختم و جواب پرسش‌ها هم برای من روشن شده اما آیا این امکان برای من فراهم است که آن را در عرصه عمومی هم مطرح کنم؟ شما می‌بینید من دو سال درگیر گرفتن مجوز فیلم بودم در حالی که  پیش از این چنین تصوری نداشتم. 

فکر می‌کنید چرا عده‌ای می‌خواهند این مسئله مسکوت بماند؟
به نظرم به دلیل تحلیل‌های اشتباهی است که از این مسئله دارند. ببینید وقتی رگباری از تحلیل و تفسیر از سمت مقابل وجود دارد و ما فقط به پاک کردن صورت مسئله بسنده می‌کنیم نمی‌توانیم به جواب مناسب برسیم، آن هم در شرایط امروز که هر کسی می‌تواند به منابع دسترسی داشته باشد.
اصولاً مسئله من این است که چرا ما نباید روایت اول را داشته باشیم؟ فرض ما همیشه این بوده که صبر کنیم و تا زمانی که کسی علیه ما کاری نکرده حرکتی انجام ندهیم. خب اگر ما مسئله‌ای تاریخی داریم که برای چندین نسل همچنان بی‌پاسخ است چرا خودمان آن را بررسی نکنیم و همیشه منتظریم دیگران کاری بکنند و ما واکنش نشان دهیم؟ در حالی که ما می‌توانیم خودمان با روایت اول مبنا و مرجع آن باشیم اما من فکر می‌کنم درک اینکه «روایت اول» از هر چیزی مهم‌تر است اساساً برای بسیاری از دست‌اندرکاران این حوزه مسئله نیست.در مورد موضوع «ضدقهرمان» هم همین طور است؛ 40سال از یک پدیده‌ای گذشته اما هیچ ‌گاه جواب مشخصی به این پرسش که همچنان ذهن خیلی‌ها را مشغول کرده، داده نشده و به سادگی از کنارش رد شده‌اند. اما واقعیت این است نمی‌توان نسل‌های بعدی را با توجیهات یا رد کردن صورت مسئله قانع کرد!

در این دو سالی که درگیر مجوز بودید چه موانعی پیش رویتان بود؟
ما در دولت قبل تلاش کردیم مجوز نمایش فیلم را بگیریم اما صلاحدید دوستان این بود که این فیلم نمایش پیدا نکند. ما هم هر چه تلاش کردیم و با مسئولان وقت به گفت‌‌وگو نشستیم که مسئله را حل کنیم به هیچ عنوان همراهی نکردند. دولت که تغییر کرد ما مجدداً درخواست دادیم و خوشبختانه روال کار طی و اجازه نمایش فیلم در جشنواره سینما حقیقت داده شد.

طبیعتاً ساخت مستندی بی‌طرفانه درباره شخصیت‌ها و وقایعی از تاریخ که ممکن است آغشته به سوگیری شوند، مشکل است. دغدغه و مسئله اصلی شما در این مستند و زندگی آقای خلخالی چه بود؟

واقعیت این است آنچه ما در این مستند دنبالش بودیم روایت تاریخی بدون خدشه و کم و کاست بوده و آنچه فکر می‌کردیم در تاریخ اتفاق افتاده به قدری مشخص و روشن است که نیازی نبود بخواهیم در آن دست ببریم یا تفسیرش کنیم. به عبارتی مسئله اصلی من این بود که خود تاریخ را روایت کنم. همچنان که در هر دو فیلمم به این موضوع قائلم که اگر بتوانم تاریخ را آن طور که هست روایت کنم مخاطب هم آن نتیجه‌ای که باید را از آن می‌گیرد. البته در «ضدقهرمان» به دلیل چالش‌هایی که با سوژه داشتیم طبیعتاً با سختی‌هایی هم درگیر بودیم اما تلاشمان این بود کمترین تأثیر را در بازنمایی اتفاقات برای مخاطب داشته باشیم که این کار بسیار مشکلی بود.

از جزئیات «ضدقهرمان» و فرم روایی آن بگویید.
این مستند به صورت اپیزودیک روایت می‌شود که در آن هم مصاحبه داریم، هم از آرشیو استفاده کردیم و هم واقعه‌نگاری و به شهرهای مختلفی از جمله قم و اردبیل زادگاه و محل دفن آقای خلخالی هم رفتیم. در واقع این مستند ترکیبی از آرشیو و مصاحبه است.

آقای خلخالی میانه چندان خوبی با گرایش‌های سیاسی و طیف‌های چپ و راست نداشت؛ در انتخاب شخصیت‌هایی که در این مستند با آن‌ها گفت‌وگو دارید چه معیارهایی داشتید؟
آقای خلخالی عضو مجمع روحانیون مبارز بود اما در همان مجمع روحانیون هم خیلی‌ها با ایشان مخالف بودند و همراهی نمی‌کردند. ما جناحی به مسئله نگاه نکردیم و اصرار داشتیم تاریخ روایت شود. در واقع ما مسئله تاریخی را پیش رویمان گذاشتیم و برای هر فرازش سراغ کسی رفتیم که ضرورت داشت و نامش در تاریخ هست. این طور نبود بدون اینکه مسئله برایمان مشخص باشد شخصیت‌ها را از هر دو طرف انتخاب کنیم. به طور مثال یکی از کسانی که با آقای خلخالی خیلی تقابل داشته آقای ناطق نوری است؛ مگر من می‌توانم آقای نوری را حذف کنم؟ بنابراین ما این گونه بررسی کردیم که در یک نقطه خاص کسی که با خلخالی مواجهه دارد چه کسی است و چرا. مهم‌ترین مخالف آقای خلخالی شهید بهشتی و پس از ایشان شهید قدوسی بود و شاید بتوان گفت میان کسانی که در قید حیات هستند آقای ناطق نوری چنین جایگاهی داشته باشد.

نقل قولی از آقای خلخالی است که برای انقلاب باید یک‌سری بدنامی‌ها را هم پذیرفت. نام فیلم شما هم «ضد قهرمان» است. وجه تسمیه این عنوان با شخصیت فیلم چیست؟
«ضد قهرمان» کانسپت فیلم ماست و در فیلم به این مسئله می‌پردازیم که یک زمانی آقای خلخالی قهرمان بخشی از جامعه بود، همان موقع شهید بهشتی ضدقهرمان بوده؛ این جزئی از تاریخ و انکارناپذیر است که یک عده‌ای در آن دوران علیه شهید بهشتی شعار می‌دادند. 
ما این را مبنا قرار دادیم و گفتیم ضدقهرمان آن زمان چه کسی بوده و قهرمانش که بوده و بعد چه اتفاقی افتاده که این جایگاه تغییر کرده است.
 همان طور که اشاره کردم فیلم اپیزودیک است و در چند پرده روایت می‌شود و یکی از پرده‌ها اختصاصاً به موضوع قهرمان و ضدقهرمان می‌پردازد.

در ساخت مستند سراغ کتاب خاطرات آقای خلخالی هم رفتید؟ چون در این کتاب حرف��های ضد و نقیضی وجود دارد که بعدها توسط شخصیت‌های دیگر رد شده است، آیا در «ضدقهرمان» شاهد این تقابل‌ها هم هستیم؟
مبنای اصلی کار ما در ساخت این مستند زندگی‌نامه و خودنوشت آقای خلخالی بود. بله هر آن چیزی که عین به عین در گزاره‌های مختلف مطرح می‌کنیم براساس روندی که در مستند پیش می‌رود، مخاطب جوابش را می‌گیرد.

با توجه به موضوع جذاب این مستند، پیش‌بینی خودتان از اکران و استقبال مخاطبان چیست و تأثیرات ساخت چنین مستندهایی را در روشنگری جامعه چقدر می‌دانید؟
قاعدتاً برای من جذاب بودن فیلم خیلی مهم است. من در مستند اعتقاد ویژه‌ای دارم و فکر می‌کنم با وجود اینکه قرار است یک مستند براساس واقعیات بسازیم اما بالاخره این هم فیلم است و باید ویژگی‌های یک فیلم را داشته باشد و مخاطب عام بتواند یک ساعت و خرده‌ای آن را تماشا کند. این اساس کار من است و تمام تلاشم را کردم که فیلم جذاب باشد و مخاطب هم آن را دوست داشته باشد. امیدوارم هر کسی فیلم را می‌بیند برایش جذاب باشد و ما هم به هدفمان برسیم. اما می‌خواهم از مجموعه سازمان سینمایی و وزارت فرهنگ و ارشاد هم تشکر کنم چون همراه شدن با پدیده‌هایی مانند فیلم ما همت ویژه‌ای می‌خواهد و نمی‌توان آن را انکار کرد و این همراه شدن با فیلم فرصت بسیار مغتنمی است.
من در این دو سال شاهد دو نوع برخورد متفاوت بودم و الان می‌توانم به شما بگویم این دو نوع رفتار متفاوت چه تأثیری می‌تواند روی من و کارم داشته باشد. این نکته بسیار مهمی است اما متأسفانه خیلی از مسئولان به آن اعتنایی ندارند که نوع مواجهه‌شان با فیلم‌های ما چقدر می‌تواند در آینده فیلمساز و مسیری که پیش رو دارد تأثیرگذار باشد.
توجه و نگاه مسئولان در این نوع سوژه‌ها هم می‌تواند راهگشا و از سویی دیگر آسیب‌زا باشد. اینکه مدیری پای این فیلم بایستد و در جشنواره که مهم‌ترین بستر نمایش مستند است دیده شود، می‌تواند اتفاق‌های مهمی را رقم بزند و باب یک سری حرف‌ها در رسانه باز می‌شود و می‌بینیم یک تصمیم چقدر می‌تواند اثرات مثبتی غیر از نمایش فیلم در جامعه و رسانه داشته باشد.
 با اکران این فیلم خواهید دید بحث شکل می‌گیرد و می‌توانیم به فهم مشترکی برسیم و باب گفت‌وگو میان دو طرفی که تا امروز حتی حاضر نشدند روبه‌روی هم بنشینند باز می‌شود.

خبرنگار: صبا کریمی

برچسب ها :
ارسال دیدگاه