پزشکی که سال‌ها مشغول درمان بیماران بوده، در کنار تسکین دردهای جسمی، گاهی با چالش‌های پیچیده‌ای روبه‌رو می‌شود که کمتر کسی به آن توجه می‌کند؛ چالش‌هایی که ربطی به دارو و درمان ندارد، بلکه با دردهای روحی و ضرورت حمایت‌های عاطفی بیماران و همراهانشان گره خورده است.
مسئولیت اجتماعی پزشکان فراتر از درمان بیماری‌ها و تجویز دارو است؛ آن‌ها باید در کنار علم پزشکی به بهبود کیفیت زندگی بیماران نیز توجه داشته باشند. این مسئله شامل آموزش‌های مرتبط با نحوه تعامل صحیح با بیماران، اطلاع‌رسانی درست و درک نیازهای روانی آنان است. در این مسیر، پزشکان باید بیاموزند چگونه یک خبر بد را با دقت و همدلی به بیمار منتقل کنند یا چگونه در مواجهه با شکایت‌ها و نگرانی‌های بیماران، به صورت حرفه‌ای و انسانی برخورد کنند.
متأسفانه این آموزش‌ها که به منش و آداب پزشک بودن معروف است، در بیشتر دوره‌های آموزشی پزشکی نادیده گرفته می‌شود. در حالی که این جنبه‌های انسانی می‌تواند تفاوت بزرگی در تجربه بیماران ایجاد کرده و به دوام و رضایت در روابط پزشک و بیمار کمک کند.

شفافیت و صداقت در ارائه اطلاعات
بابک الیاسی، متخصص اطفال در این خصوص به ما می‌گوید: یک پزشک باید فراتر از دانش و مهارت پزشکی، ویژگی‌هایی همچون همدلی عمیق، صداقت بی‌قید و شرط، شفافیت در کلام و رفتار، احترام به شأن انسانی بیمار و توانایی برقراری ارتباط مؤثر را در خود پرورش دهد. این اصول اخلاقی به ایجاد اعتماد متقابل میان پزشک و بیمار کمک می‌کند و درمان را در مسیر موفقیت‌آمیزتری قرار می‌دهد. آموزش این ویژگی‌ها باید جزء جدانشدنی نظام آموزشی پزشکی باشد و این مهم از طریق برنامه‌های عملی مبتنی بر نقش‌آفرینی، مطالعات موردی و بازآموزی‌های منظم برای متخصصان، قابل‌تحقق است.
او با بیان اینکه شفافیت و صداقت در ارائه اطلاعات به بیمار، پایه‌گذار رابطه‌ای مبتنی بر اعتماد و احترام است، اظهار می‌کند: اطلاع‌رسانی دقیق درباره وضعیت بیماری و روند درمان به بیمار امکان می‌دهد تصمیماتی آگاهانه برای آینده خود بگیرد و با آرامش بیشتری در فرایند درمان مشارکت کند. این صداقت، ضمن حفظ شأن انسانی بیمار، موجب کاهش اضطراب او می‌شود و زمینه‌ای برای همکاری مؤثر در طول درمان فراهم می‌کند.
به گفته این متخصص اطفال، تعامل با بیماران باید براساس احترام به فردیت و احساسات انسانی آن‌ها شکل گیرد. او می‌افزاید: گوش دادن فعالانه به دغدغه‌ها و نگرانی‌های بیمار، سنگ‌بنای این ارتباط است. اولویت من در تعامل با بیماران، ایجاد فضایی امن و آرام برای آن‌هاست تا بتوانند بدون نگرانی، مشکلات خود را بیان و احساس کنند سلامت آن‌ها دغدغه اصلی من است.
از طرفی برخورد با بیماران مضطرب یا ترسان، نیازمند ظرافت و توجه ویژه است. در چنین شرایطی با زبانی ساده و لحنی آرام، وضعیت بیمار و مراحل درمان را برای او توضیح می‌دهم. همچنین اگر احساس کنم بیمار به حمایت روان‌شناختی بیشتری نیاز دارد، او را به مشاور یا روان‌شناس ارجاع می‌دهم. درواقع هدف اصلی، کاهش اضطراب بیمار و تقویت اعتماد او به فرایند درمان است.

دغدغه‌های بیمار باید شنیده شود
وی درخصوص ارائه اطلاعات به بیمار و مدیریت حساسیت‌های اطلاعاتی این‌گونه توضیح می‌دهد: اطلاع‌رسانی به بیمار باید با درنظر گرفتن وضعیت روحی او و در قالبی تدریجی انجام شود. اطلاعات حساس را نباید به شکلی ارائه داد که بیمار را مضطرب یا مأیوس کند. در مواقع خاص، همراهی یک مشاور یا فرد معتمد بیمار می‌تواند کمک‌کننده باشد. تصمیم‌گیری درباره سطح و نوع اطلاعاتی که باید ارائه شود، بر پایه درک عمیق از بیمار و شناخت شرایط او انجام می‌شود.
همچنین مشارکت بیمار در تصمیم‌گیری‌های درمانی حق مسلم او است. این مشارکت نه‌تنها به بیمار کمک می‌کند حس کنترل بیشتری بر زندگی خود داشته باشد، بلکه موجب بهبود نتایج درمانی می‌شود. من وظیفه دارم اطلاعات کاملی درباره روش‌های درمانی مختلف و عوارض احتمالی آن‌ها ارائه دهم و تصمیم نهایی را با همراهی بیمار و خانواده‌اش بگیرم.
الیاسی با اعتقاد به اینکه مدت‌ زمان ویزیت هر بیمار به پیچیدگی وضعیت او بستگی دارد، می‌گوید: حتی در شرایط پرمشغله نیز باید زمانی کافی برای شنیدن دغدغه‌های بیمار و بررسی دقیق شرایط او اختصاص داد. هرچند فشار کاری ممکن است محدودیت‌هایی ایجاد کند، اما تلاش می‌کنم کیفیت را فدای کمیت نکنم و هر بیمار احساس کند توجه و تمرکز کافی دریافت کرده است.
اصول اخلاقی، ستون فقرات حرفه پزشکی است و حتی باید در دشوارترین شرایط کاری رعایت شود. فشار کاری هرچقدر هم زیاد باشد، نمی‌تواند توجیهی برای نادیده گرفتن احترام به بیمار، عدالت در رفتار و شفافیت در عمل باشد. پایبندی به این اصول، نه‌تنها اعتبار حرفه‌ای پزشک را حفظ می‌کند، بلکه به بهبود سلامت روانی و جسمی بیماران نیز کمک می‌کند.

ضرورت توجه به مهارت‌های ارتباطی در دوره‌های آموزشی پزشکی
ابراهیم رزم‌پا متخصص گوش، حلق و بینی و عضو هیئت مدیره انجمن راینولوژی ایران نیز با بیان اینکه دوره‌های آموزشی پزشکی باید فراتر از انتقال صرف اطلاعات علمی باشند و به مهارت‌های ارتباطی نیز توجه ویژه‌ای داشته باشند، به خبرنگار ما می‌گوید: پزشک باید در شرایط بحرانی توانایی مدیریت بحران و برقراری ارتباط مؤثر را داشته باشد. توضیح شفاف اقدامات درمانی و فرایندهای پزشکی برای بیمار و همراهان ضروری است، چرا که ناآگاهی و ارتباط نادرست می‌تواند منجر به شکایت و نارضایتی شود. حتی اگر درمان به‌درستی انجام شود، برخورد نامناسب با بیمار می‌تواند به مشکلات قانونی و شکایات منجر شود. این مسئله تنها به دنیای پزشکی محدود نمی‌شود و نیازمند فرهنگ‌سازی در جامعه است تا اهمیت ارتباطات انسانی و برخوردهای صحیح در تمامی حوزه‌ها درک شود.
استاد تمام دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به فشارهای روحی و جسمی پزشکان به‌ویژه در اورژانس، تأکید می‌کند: بیماران و همراهان باید شرایط دشوار این افراد را درک کنند. پزشکان با توجه به سوگند حرفه‌ای که خورده‌اند، مسئولیت اقدامات درمانی را جدی می‌گیرند و در مواردی که مشکلات پیش می‌آید، نباید تصور شود که پزشک کوتاهی کرده است. در پزشکی هیچ تضمینی برای نتیجه وجود ندارد و عوارض پیش‌بینی‌نشده ممکن است رخ دهند.

فرایند دوجانبه ارتباط پزشک و بیمار در بهبود درمان
رزم‌پا خاطرنشان می‌کند: این موضوع یک فرایند دوجانبه است؛ هم پزشک باید اطلاعات لازم را به بیمار و همراهانش بدهد و هم خود بیمار یا اطرافیانش باید سؤالات و نگرانی‌های خود را مطرح کنند. اگر این ارتباط منطقی و آگاهانه میان پزشک و بیمار برقرار باشد، فرایند درمان بهتر پیش می‌رود. در کار پزشکی به‌ویژه در جراحی‌ها، بروز عوارض جزئی بخشی از روند درمان است که در تمامی مراکز پزشکی معتبر و حتی در بهترین بیمارستان‌ها و توسط بهترین جراحان نیز ممکن است اتفاق بیفتد. پزشکی که هنگام بروز عارضه، با بیمار و همراهانش صحبت می‌کند، توضیح می‌دهد چه مشکلی پیش آمده و پیگیر برطرف کردن آن است، حتی اگر لازم باشد با همکاران خود مشورت و از تجربیات دیگران بهره‌برداری کند تا مشکل به بهترین شکل ممکن اصلاح شود، می‌تواند اعتماد بیمار و همراهان را جلب کند.
او اضافه می‌کند: وقتی بیماران یا همراهانشان احساس کنند پزشک مسئولیت‌پذیر و پیگیر حل مشکل است، حتی در صورت بروز عارضه، برخورد منطقی‌تری خواهند داشت. این تعامل مثبت باعث کاهش استرس و بهبود کیفیت درمان می‌شود. همچنین رسانه‌ها در دنیای امروز تأثیر زیادی بر افکار عمومی دارند و گاهی مشکلات نظام‌های درمانی را بزرگ می‌کنند. متأسفانه رسانه‌ها گاهی بیشتر بر چالش‌ها و مشکلات پزشکی تمرکز می‌کنند که می‌تواند جو منفی ضد پزشک در جامعه ایجاد کند و باعث تشویش بیماران و همراهانشان شود.این متخصص گوش، حلق و بینی یکی از دلایل درگیری‌ها میان کادر درمان و همراهان بیمار را سوء تفاهم‌ها و نبود درک متقابل می‌داند و تأکید می‌کند: این وضعیت، به‌ویژه زمانی که جنبه‌های منفی برجسته می‌شود، می‌تواند بحران و نارضایتی را تشدید کند. همچنین نقش رسانه‌ها بسیار مهم است و آن‌ها باید از دامن زدن به مشکلات خودداری کرده و جو آرامی ایجاد کنند. نمونه‌ای از این وضعیت، اتفاقی است که در یاسوج رخ داده است. جایی که یک پزشک خوشنام به دلیل سوتفاهم‌ها و احتمالاً نقش رسانه‌ها، دچار مشکلات جدی شد. این نوع برخوردها می‌تواند تأثیرات منفی بر جامعه پزشکی و رابطه پزشک و بیمار بگذارد.

شفافیت اطلاعات در درمان بیماران
رزم‌پا بیان می‌کند: یکی از اصول مهم در نظام‌های بهداشتی بسیاری از کشورها، آگاهی کامل بیمار از وضعیت خود و تصمیم‌گیری بر اساس اطلاعات دقیق است. بیمار باید از جزئیات درمان مطلع شود تا پس از عمل هیچ‌گونه ابهام یا نارضایتی نداشته باشد. با این حال، گاهی اوقات همراهان بیمار از پزشک می‌خواهند اطلاعات کامل را به دلیل نگرانی از تأثیر روحی بر بیمار منتقل نکند. اما حتی در این شرایط، حق بیمار در آگاهی از وضعیت خود باید رعایت شود، زیرا انتقال ندادن شفاف اطلاعات می‌تواند منجر به نارضایتی بیمار بعد از درمان شود. در بیماری‌های جدی مانند سرطان، اطلاع‌رسانی باید به‌گونه‌ای باشد که بیمار قادر به مشارکت در روند درمان شود و احساس کند که درک کاملی از وضعیت خود دارد. شفافیت در ارتباط با بیمار علاوه بر کمک به درمان، اعتماد بیمار به پزشک را تقویت می‌کند.

اهمیت حریم خصوصی بیمار و فضای مناسب در مراکز درمانی
این استاد دانشگاه توضیح می‌دهد: زمان اختصاص داده شده به بیمار بستگی به نوع بیماری دارد. برخی بیماری‌ها مانند سرگیجه که نیاز به بررسی و آزمایش‌های متعدد دارند، ممکن است معاینه و بررسی‌ها تا یک ساعت طول بکشد. در حالی که بیماری‌هایی مثل شکستگی بینی ممکن است تنها چند دقیقه زمان ببرد. در مواردی که پزشک باید تعداد زیادی بیمار را ویزیت کند، ممکن است زمان کافی برای معاینه دقیق هر بیمار وجود نداشته باشد و این فشار می‌تواند به کیفیت درمان آسیب بزند. همچنین تشخیص در پزشکی باید چندبعدی باشد و پزشک باید علاوه بر مشکل اصلی، به بیماری‌های مرتبط دیگری مانند کم‌کاری تیروئید یا فشار خون نیز توجه کند.
این متخصص تأکید می‌کند: پزشکان مسئولیت زیادی نسبت به خود، بیماران، وجدانشان و جامعه دارند، اما این مسئولیت زمانی به‌درستی انجام می‌شود که شرایط کاری مناسب باشد. در بسیاری از مواقع به‌ویژه در درمانگاه‌ها یا اورژانس‌ها، پزشکان با تعداد زیادی بیمار و نیروی کم روبه‌رو هستند، بنابراین انتظارات باید منطقی و متعادل باشد. در این شرایط، حریم خصوصی بیمار باید رعایت شود، اما در برخی مواقع به دلیل تعداد زیاد بیماران و فضای محدود، این مسئله نادیده گرفته می‌شود. باوجود این مشکلات، پزشکان با مسئولیت‌پذیری و تعهد بالا به وظایف خود عمل می‌کنند و جامعه پزشکی به‌طور کلی فداکار و ایثارگر است.
او در پایان به مشکلات مالی پزشکان و تأثیر آن بر کیفیت خدمات درمانی اشاره می‌کند و می‌گوید: با وجود تورم بالا و افزایش قیمت تجهیزات پزشکی، افزایش تعرفه‌ها و هزینه‌های جراحی هم‌راستا با این تغییرات نیست. بسیاری از پزشکان به‌ویژه پزشکان عمومی، از نظر مالی تحت فشار هستند و تأمین مالی زندگی آن‌ها به‌درستی صورت نمی‌گیرد. این مسئله در شرایط اقتصادی سخت مردم جدی‌تر می‌شود و نباید تمام هزینه‌های درمانی بر دوش آنان باشد. در بسیاری از کشورهای دیگر، دولت‌ها نقش مهمی در پوشش هزینه‌های درمانی دارند و این امر باید در کشور ما نیز تقویت شود. همچنین وقتی پزشک از نظر مالی تأمین نباشد، ممکن است دلسرد و ناامید شود که بر کیفیت خدمات تأثیر منفی می‌گذارد. در نتیجه، نیاز به یک نظام حمایتی مالی قوی برای پزشکان و حمایت‌های درمانی برای بیماران وجود دارد.
او می‌افزاید: یکی از مشکلات جدی و ناگوار فعلی، افزایش مهاجرت پزشکان متخصص از کشور است. بسیاری از پزشکان به دلیل شرایط اقتصادی و مشکلات نظام بهداشت و درمان، به کشورهای خارجی مانند امارات و کشورهای حاشیه خلیج فارس مهاجرت می‌کنند. این مهاجرت‌ها منجر به از دست دادن سرمایه‌های انسانی و تخصصی می‌شود که هزینه‌های زیادی صرف تربیت آن‌ها شده است. تربیت پزشکان متخصص نیازمند سال‌ها آموزش و منابع مالی و انسانی است، اما متأسفانه به دلیل مشکلات اقتصادی و کمبود حمایت‌ها، بسیاری از پزشکان تصمیم به ترک کشور می‌گیرند. این وضعیت نه تنها به نظام بهداشت و درمان آسیب می‌زند، بلکه سرمایه‌های انسانی ارزشمندی را از دست می‌دهیم.

خبرنگار: محدثه رضایی