معمارباشی همان سرپرست معماران در آستان بوده‌ است. بهانه پرداختن به این موضوع، انتشار کتاب «معمارباشی» مربوط به خاطرات «مهندس رضا دیشیدی» یکی از قدیمی‌ترین مهندسان معماری و راه ساختمان در دستگاه و تشکیلات آستان قدس رضوی و از رؤسای پیشین سازمان سابق عمران و توسعه حریم حرم حضرت رضا(ع) است. این اثر به کوشش «غلامرضا آذری خاکستر» پژوهشگر تاریخ شفاهی و توسط مرکز اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به رشته تحریر درآمده است. وی دارای مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد رشته تاریخ و تمدن و ملل اسلامی بوده و هم‌اکنون با 20سال سابقه کار، با عنوان کارشناس تدوین و تاریخ شفاهی در مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی مشغول خدمت و فعالیت است. چندین عنوان کتاب از جمله «شناسایی و معرفی اولین‌های شهر مشهد»، «در جستجوی مسلمانی»، «آستان قدس رضوی و نوسازی جهادی هویزه»، «تاريخ پزشکی نوين مشهد»، «تاریخ پانصد ساله خدمات پزشکی در آستان قدس رضوی» و... از نمونه آثار چاپ شده از این نویسنده است. در ادامه بخش‌هایی از سخنان وی در گپ و گفت دوستانه با خبرنگار روزنامه قدس را می‌خوانید. 

چرا عنوان «معمارباشی» انتخاب شد؟
آن ‌گونه که تاریخ روایت می‌کند «معمارباشی» یکی از اصلی‌ترین مشاغل حرم مطهر رضوی در دوره‌های تاریخی صفویه تا قاجاریه محسوب می‌شده که در اسناد آستان قدس رضوی نیز بارها به آن اشاره شده است. در آن دوران و برحسب روش و سبک و سیاق معمول، استیفانامچه‌های تعمیرات حرم مطهر امام رضا(ع) به تأیید شخص معمارباشی می‌رسیده است. اگر استیفانامچه به صورت قرارداد مقاطعه‌کاری به معمار سرکار دیوان اعلی سپرده می‌شد، هزینه‌های آن می‌بایست به تأیید مستوفی سرکار آستانه و متولی‌باشی فیض ‌آثار نیز می‌رسید. براساس اسناد و مدارک موجود در مراکز آرشیوی این آستان مبارک، «محمد ابراهیم» معمارباشی ارض‌ اقدس، «استاد صالح » معمارباشی سرکار، «محمد محسن»، «سیدحسین»، «ابراهیم و اسماعیل» از جمله معمارهای حرم مطهر امام هشتم(ع) از دوره صفویه تا قاجار محسوب می‌شوند که در اسناد مزبور با عنوان «معمارباشی» ثبت شده‌اند.
عنوان کتاب را از این جهت «معمارباشی» انتخاب کردم تا یادآور یکی از مشاغل مهم، قدیمی و حساس در حرم مطهر امام هشتم(ع) باشد که به شکلی با ساخت و ساز و توسعه اماکن متبرکه حرم مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) نیز مرتبط است.

 مهندس «رضا دیشیدی» کیست؟
در دوره پهلوی اول، وجود معماران و مهندسان برجسته در مجموعه آستان قدس رضوی و حرم مطهر امام هشتم(ع) موجب شد شاهد ساخت بناهای ارزشمندی در مشهد آن زمان باشیم. اقدام «طاهر کریم‌زاده بهزاد» در مورد طراحی و بنا کردن بیمارستان و دبیرستان شاهرضا و اقدام‌های سایر مهندسان داخلی از جمله «قهرمانی» و مهندسان خارجی همچون «آناتول کندراتیف» و «الکساندر پلاک» مهندسان اداره ساختمان آستان قدس رضوی در اواخر دوره پهلوی نشان‌دهنده رویکرد جدی به هنر و معماری و استفاده از تجربه‌های معماران تحصیلکرده در آن دوران در مجموعه و تشکیلات آستان قدس رضوی است.
یکی از مدیرانی که در توسعه فضاهای حرم مطهر رضوی نقش جدی داشته، مهندس «رضا دیشیدی» است. او متولد 1320 در شهر مقدس مشهد بوده و پدرش «استاد عباس» از بنّاها و معرق‌کاران حرم مطهر رضوی بوده است. وضعیت اقتصادی خانواده ایجاب می‌کرد از دوران نوجوانی هر گاه فراغتی دست می‌یافت، همراه پدرش در کارگاه‌های معرق‌کاری حرم مطهر امام رضا(ع) کار کند و از این طریق در امرار معاش خانواده هم سهیم باشد. چه بسا سختگیری‌های مادرش اگر نبود او «استاد رضا»ی خوبی از کار درنمی‌آمد. وی در مدارس مختلفی وقت گذراند و موفق به دریافت دیپلم در رشته ریاضی شد و در سال 1338 شمسی برای تحصیل وارد دانشکده فنی دانشگاه تهران در رشته مهندسی راه و ساختمان شد. دیشیدی از اوایل دهه 40 خورشیدی به‌ عنوان مهندس در تشکیلات آستان قدس رضوی مشغول به کار شد و سپس به استخدام این نهاد مقدس درآمد.

مستندنگاری خاطرات معمارباشی حرم مطهر رضوی
از اوایل مهر سال 1396 شمسی جلسات منظم مصاحبه با مهندس دیشیدی انجام شد. جذابیت خاطرات و تجربیاتش موجب شد 89 جلسه معادل 92ساعت مصاحبه ضبط شده و بارها به صورت تلفنی نیز گفت‌وگوهایی برای تکمیل یادداشت‌های مربوط به وی انجام دهم. علاوه بر این، مطالعه بخش عمده‌ای از اسناد مرتبط با فعالیت‌های مهندس دیشیدی در اماکن حرم مطهر امام رضا(ع) از اوایل دهه 40 شمسی تا سال 1380شمسی و پرونده پرسنلی‌ و کارمندی‌اش نیز کمک کرد مصاحبه‌ها بر اساس اسناد و منابع مکتوب، گویاسازی و مستندنگاری شوند.
خاطرات مهندس دیشیدی از این نظر حائز اهمیت است که او خود از مجریان تغییر و تحولات حرم مطهر امام هشتم(ع) در مدت 50 سال یعنی حدود نیم قرن بوده است. بخش زیادی از این کتاب و محتوای آن برای نخستین بار منتشر و منبع ارزشمندی برای مطالعات تاریخ معاصر حرم مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) تلقی می‌شود. در تدوین این اثر تلاش شده ساختار اصلی روایت حفظ و با ویرایش و تدوین برای انتشار آماده شود. در این اثر به دنبال مطالبی بودم که کمتر در مکتوبات و اسناد منعکس شده و در واقع بخش پنهان تاریخ آستان قدس رضوی به شمار می‌رود.
روایت کتاب «معمارباشی» برگرفته از خاطرات و تجربیات مهندس رضا دیشیدی دربرگیرنده موضوعات مختلفی از جمله «خدمات نایب‌التولیه‌ها و طرح تخریب اطراف فلکه حرم مطهر»، «طلاکاری گنبد مطهر»، «تعویض ضریح مطهر»، «طرح فلکه حضرت»، «توسعه و تخریب‌های مربوط به اطراف حرم مطهر» و... است. همچنین تلاش شده مطالب در 6فصل موضوعی و بنا بر مقتضیات زمانی تدوین شود. مطالب از تاریخ خاندانی شروع و پس از بررسی تحصیلات و تاریخ شفاهی حرم مطهر به راز و رمز هنر اسلامی، هنرمندان مطرح، انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر توسعه حرم مطهر رضوی و... پرداخته شده است. هر چند تلاش شده موضوعات یکدست و بنا بر مقتضیات تاریخ تدوین شود، اما گاهی پیچیدگی و وجود چند روایت در یک موضوع کار را سخت و خواننده را با روایت‌های همسو آشنا می‌کند. مصاحبه‌ها بر اساس پرسش و پاسخ انجام شده، اما در تدوین نهایی پرسش‌ها حذف و تلاش شده بخشی از خدمات و فعالیت‌های مهندس دیشیدی ضمن امانت‌داری از دیدگاه او برای مخاطب تدوین شود. 

 یادی از پروژه «زیرگذر» حرم مطهر امام هشتم(ع)
«حرم مطهر امام رضا(ع) در جریان انقلاب اسلامی» عنوان فصل پنجم این کتاب است. تحولات انقلاب اسلامی در مشهد دور از دید راوی نبوده و ضمن اشاره به برخی از اتفاق‌های سال 1357 شمسی از جمله زلزله طبس، مجمع مهندسین همفکر، کمیته انقلاب اسلامی و... روایت‌هایی از وقایع آن روزها نیز منعکس شده است. فصل ششم با عنوان آینده‌نگری و فرایند توسعه به گسترش فضاهای حرم مطهر به بیان موضوعاتی همچون توسعه صحن‌ها، فضاهای جانبی حرم، گنبد مطهر، اقدام‌های نایب التولیه‌های پیش از انقلاب اسلامی، طلاکاری‌ها، طرح فلکه، کارخانه نان رضوی، ساختمان کتابخانه و... می‌پردازد. 
کتاب معمارباشی مربوط به خاطرات مهندس رضا دیشیدی در 350صفحه مصور توسط انتشارات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی چاپ و منتشر شده است.

خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی