به مناسبت آغاز سال تحصیلی جدید و فرا رسیدن مهرماه و بهار تعلیم و تربیت، سراغ «کاظم جهانگیری کلاته» کارشناس اطلاع‌رسانی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم و وی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس، به بیان تاریخچه تأسیس مدارس نوین در نهاد آستان قدس رضوی به روایت اسناد و مدارک موجود در این مرکز آرشیوی پرداخت. در ادامه بخش‌هایی از سخنان این کارشناس علم اطلاعات و دانش‌شناسی با سابقه 20 سال فعالیت در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی را می‌خوانید.

مدرسه «صدریه سادات»
«مدرسه صدریه سادات» یکی از مدارس قدیمی در آستان قدس رضوی بوده که ابتدا به صورت مکتبخانه و با نام «مکتبخانه اطفال ایتام» و به دستور دومین پادشاه سلسله صفویه یعنی شاه تهماسب صفوی و در سال‌های حکمرانی وی (از سال 930 تا 984 قمری) در مشهد و در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) تأسیس شد. در پی اصلاحات «میرزا شفیع خان صدرالممالک» متولی‌باشی آستان قدس و به همت وی در این مدرسه، تجدید سازمانی صورت گرفت و مکان آن از صحن عتیق (صحن انقلاب اسلامی کنونی) حرم منور امام هشتم(ع) به باغ آصف الدوله منتقل و به نام «مدرسه صدریه سادات» نام‌گذاری شد. 
صدرالممالک پس از انتصاب به سمت متولی‌باشی آستان قدس در سال 1326 قمری، بر آن شد اصلاحاتی در ساختار و تشکیلات آستان قدس رضوی انجام دهد که اصلاحات در خصوص فعالیت مکتبخانه اطفال ایتام سادات، یکی از آن‌ها بود.

طبق گزارش روزنامه ایران نو، مورخ 13 ذی‌الحجه الحرام سال 1327 قمری، از اواسط ماه مبارک رمضان این سال، پیشنهاد اصلاح این مدرسه توسط «سیدحسین اردبیلی» وکیل خراسان که در زمینه فرهنگی و به ویژه مطبوعات چهره‌‌‌ای فعال بود، مطرح شد، اما پس از مسافرت وی، این موضوع مدتی به تعویق افتاد و پس از سه ماه بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و مقرر شد به اهتمام «حاجی صدیق دفتر»، «مصدق السلطان» و سایر آقایان معارف‌پرور مشهد، اصلاح این مدرسه انجام شود. در بخشی از این گزارش هدف از اصلاحات در این مدرسه چنین ذکر شده است: 
«... اوضاع آستانه مقدسه رضویه شرحی مبسوط لازم دارد که در آتیه بعرض می‌رسانم. جناب صدرالممالک، متولی‌باشی آستان قدس در هر گونه اهتمامات جلیله که مقدورشان است، دقیقه فروگذاری ندارند، بتازگی در خصوص مدرسه سادات آستانه، شروع مقدمات عالیه نموده و می‌خواهند این بنای خیر را که تاکنون به شکل یکی از مکتب‌های قدیم آن هم بلارسم معمول بوده، اکنون به طرز یکی از مدارس با اصول جدید منظم و مراتب را به وسیله اجزاء و معلمین کافی در عمارت مناسب که رعایت اصول حفظ الصحه را حامل باشد، به طور صحیح اداره بشود...» (ایران نو، سال یک، شماره 99، 3). 
حدود سه ماه و نیم پس از گزارش روزنامه ایران نو، شرایط برای افتتاح مدرسه سادات آستانه فراهم شد و مدرسه آستانه مبارکه در روز چهارشنبه 25 ربیع‌الاول سال 1328قمری، سه ساعت مانده به غروب با حضور متولی‌باشی آستان قدس و اعضای انجمن بلدی که برحسب دعوت قبلی به دارالتولیه آمده بودند، در باغ تولیت آستان قدس افتتاح شد و همه حاضرین با رئیس انجمن بلدی در آنجا حضور داشتند. (بلدالامین، سال یک، شماره 10، 1). رؤسای ادارات و رجال نیز برای تبریک در این مدرسه حاضر شده بودند. مجلس باشکوهی نیز توسط تولیت مدرسه و با حضور اعیان و نماینده وزارت معارف و غیره ترتیب یافت و 40 نفر از اطفال با البسه تمیز حاضر شدند و خطابه‌هایی قرائت کردند. (ایران نو، سال یک، شماره 176، 3).
روزنامه ایران نو در مورخه 15 ربیع‌الثانی 1328قمری درباره افتتاح این مدرسه و تمجید و تشکر از صدرالممالک و حاجی صدیق گزارشی چاپ می‌کند. این مدرسه با این نام فقط 17ماه به حیات خود ادامه داد و پس از تغییر متولی آستانه مقدسه در سال 1329قمری و روی کار آمدن «مرتضی قلی طباطبایی» نامش تغییر کرد و «مدرسه رضویه» نامیده شد.
هر چند این مدرسه عمر کوتاهی داشت ولی به طور یقین می‌توان این مدرسه را سرآغاز تحول در امر آموزش و تعلیم و تربیت نوین در آستان قدس دانست. از این مدرسه در این دوره زمانی، اسناد معدودی باقی مانده که درباره هزینه‌ها و مصارف ماهانه آن است و تعدادی از آن‌ها در کتاب «تاریخچه مکتبخانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد» بازخوانی شده است.

«مدرسه رضویه» ( 1329قمری مطابق با 1304 شمسی)
مدرسه صدریه که درباره آن صحبت شد، پس از گذشت 17ماه و در ادامه اصلاحات انجام شده در آستان قدس و به تبع آن در مدرسه و در پی برکناری صدرالممالک و انتصاب «میرزا مرتضی قلی خان طباطبایی» به سمت متولی‌باشی جدید آستان قدس در سال 1329 قمری، به «مدرسه رضویه» تغییر نام داد.
مرتضی قلی خان طباطبایی پس از انتصاب به سمت متولی‌باشی آستان قدس، در سال 1329 قمری و تداوم مشکلات آستان قدس همزمان با بحران‌های اقتصادی و اجتماعی همچون سلف قبل از خود، ضرورت اصلاحات و تغییرات در شیوه مدیریت در آستان قدس را امری اجتناب ناپذیر دانسته و شروع به اصلاحات در زمینه‌های مختلفی کرد که اصلاحات در خصوص این مدرسه، یکی از آن‌ها بود. 
وی بدین منظور در نخستین گام، نام مدرسه را از صدریه به «رضویه» تغییر داد. در این دوره به جز تغییر نام مدرسه و انتقال مجددش به صحن عتیق حرم مطهر در سال 1330 قمری، عملاً تغییری در ساختار مدرسه و آموزش آن اتفاق نیفتاد و به همان شکل قبلی اداره می‌شده و مدیریت مدرسه کماکان با حاجی محمدعلی صدیق دفتر بوده است.

برخی از ویژگی‌های مدرسه رضویه
تعداد کارکنان مدرسه طبق سند 119056/1 موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی به تاریخ ذی‌الحجه 1329 قمری، پنج نفر (بدون احتساب مدیر) و بدون ذکر نام و مشخصات به شرح ذیل نوشته شده است: ناظم یک نفر، معلم یک نفر، مشاق یک نفر، طباخ یک نفر، فراش یک نفر. 
مدرسه رضویه در طول مدت ایام تحصیلات عمومی از شنبه تا پنجشنبه دایر و جمعه‌ها و ایام تعطیل مرسوم مانند ایام ولادت و شهادت ائمه اطهار(ع)، اعیاد ملی و مذهبی و نیز گرمی هوا تعطیل بوده است. (مرکز اسناد آستان قدس، سند شماره 19059/1).
هزینه‌های مدرسه از موقوفاتی تأمین می‌شد که در سالیان متوالی از سوی واقفان متعدد با هدف آموزش وقف شده بود. درآمد تمام این موقوفات به طور دقیق مشخص نیست ولی کاهش یا افزایش درآمد بر اداره مدرسه مؤثر بوده و حتی دانش‌آموزان نیز بر این نکته واقف بودند. 
با توجه به اینکه تمامی هزینه‌های دانش‌آموزان مدرسه رضویه شامل غذا، پوشاک و نوشت‌افزار توسط آستان قدس پرداخت می‌شده است، اسناد عمده به جای مانده نیز مربوط به گزارش این هزینه‌هاست. تعداد دقیق دانش‌آموزان در این دوره نامشخص است، اما با توجه به اسناد و مدارک موجود، بین 36 تا40 نفر بوده است. همچنین با توجه به برخی از اسناد مبنی بر سفارش و پذیرش دانش‌آموز برای تحصیل در این مدرسه، افراد سف��رش شده پسر و سید بوده‌اند.

فعالیت مدرسه رضویه از سال 1333 قمری به بعد 
با انتصاب «سیدجواد ظهیرالاسلام» در اواخر سال 1333 قمری به سمت متولی‌باشی آستان قدس، به تبعیت از اصلاحات انجام شده در آموزش و پرورش کشور، مجدداً اصلاحاتی در مدرسه رضویه مورد توجه قرار گرفت. بدین منظور در ربیع‌الثانی 1334 قمری، در جشن باشکوهی ظهیرالاسلام مدرسه رضویه را که به اعتقاد وی مدرسه جدیدی است با حضور رؤسای ادارت، علما و رجال افتتاح می‌کند. (روزنامه رعد، سال 7 شماره 120 / 23 ربیع‌الثانی 1334 قمری و نیز روزنامه عصر جدید، سال 2 شماره 63 / 22 ربیع‌الثانی 1334قمری).
ظهیرالاسلام در گام بعد، در همان سال به منظور گسترش و توسعه تعداد کلاس‌های درس مدرسه که تا پیش از این به یک کلاس محدود شده بود، علاوه بر معلمان و کارکنان قبلی مدرسه، اقدام به استخدام یک نفر معلم و نیز یک نفر فراش جدید کرد و بدین شکل توانست تعداد کلاس‌ها را به دو کلاس افزایش دهد. در سال‌های بعد هم افزایش تعداد کلاس‌های مدرسه که احتمالاً از یک سو به علت تغییرات ایجاد شده در آموزش و پرورش، تصویب آموزش اجباری همگانی برای کودکان 7سال به بالا و افزایش تعداد دانش‌آموزان و از سوی دیگر نبود نظام آموزشی کافی و کارآمد بوده، مورد توجه مسئولان آستان قدس و مدرسه بوده است. 
به طوری که در احصائیه وزارت معارف در سال 1297شمسی (1337-1336 قمری)، تعداد کلاس‌های مدرسه سه و تعداد معلمان هفت نفر ذکر شده است ( سالنامه وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، یونت ئیل 1297شمسی، ص 104). همچنین در پایان سال تحصیلی 1338 قمری، روزنامه رعد درباره تعداد کلاس‌ها چنین می‌نویسد: 
«... روز گذشته به مناسبت ختم امتحان مدرسه رضویه از طرف حاجی صدیق دفتر با حضور تولیت آستانه مقدسه، ترتیب مجلس جشن در مدرسه داده شده، جمعی از محترمین و رؤسای دوایر دولتی را دعوت کرده، شاگردان مدرسه رضویه نتیجه تحصیلات خود را نمایش داده و جالب توجه حاضرین گردیده و چون ترتیب تحصیل مدرسه رضویه منحصر به چهار کلاس است، آقای محسن خان رئیس معارف اظهار عقیده نموده که مثل سایر مدارس بر تعداد کلاس‌ها افزوده شود که اسباب ترقی متعلمین فراهم گردد. (رعد، سال 11، شماره 89، 15 ذی‌القعده 1338 قمری، ج6، ص 385، 9 مرداد 1299 شمسی).
این مدرسه تا پایان دوره قاجاریه و اوایل پهلوی اول به همین روال به فعالیت خود ادامه داد و در تعداد کلاس‌ها افزایشی صورت نگرفت و تعداد کلاس‌ها با توجه به گزارش‌ها و اسناد موجود مربوط به سال‌های 1343 قمری برابر با 1305 شمسی، همچنان چهار کلاس بوده است. (مرکز اسناد آستان قدس، اسناد شماره‌های 105311/21، 63819/5).

خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی