سیاست‌گذاری زیارت در بوته نقد

میزگرد اندیشکده مسئله روزنامه قدس با حضور 6 کارشناس حوزه زیارت

سیاست‌گذاری زیارت در بوته نقد

نوید سرادار

زیارت از کلان‌مفاهیم و موضوعاتی است که حیطه‌های مختلفی در کشور را درگیر خود و با آن‌ها ارتباط مستقیمی برقرار می‌کند. در شهرهای زیارتی از اقتصاد گرفته تا فرهنگ و موضوعات اجتماعی، همگی خود را به نوعی مدیون امر زیارت می‌دانند. زمانی که در این امر دقیق‌تر می‌شویم این موضوع به یک بخش و منطقه خلاصه نمی‌شود بلکه ابعاد کلان‌تر کشوری پیدا می‌کند. آن چیزی که امروزه بیش از هر زمان دیگری نیازمند آن هستیم داشتن سیاست‌گذاری متناسب با نیازهای زیارت و از آن مهم‌تر اجرای میدانی و محسوس آن است. بدین منظور نشست «نقد سیاست‌گذاری‌های پیرامون زیارت» با حضور تعدادی از کارشناسان توسط «اندیشکده مسئله» در روزنامه قدس برگزار شد. در این نشست، مرتضی انفرادی؛ مدیر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس و محمدجواد استادی؛ کارشناس و کنشگر فرهنگی، محمد سهیلی؛ کارشناس طرح مطالعات کمی و کیفی زیارت و سیدمهدی سیدمحسنی باغسنگانی، کارشناس سیاست‌پژوهی زیارت و همچنین محمدرضا قائمی نیک، استاد دانشگاه رضوی و پژوهشگر حضور داشتند.در ادامه تفصیل این هم‌اندیشی را می‌خوانید.

تا نسبت زیارت و جمهوری اسلامی مشخص نشود کاری از پیش نمی‌بریم!
محمد جواد استادی
کارشناس و کنشگر فرهنگی
نکته بنیادین که باید بدان توجه کرد این است آیا باید از سیاست‌گذاری‌ برای زیارت صحبت کنیم یا از سیاست‌گذاری مبتنی بر زیارت به عنوان یک «گفتمان شیعی» که نسبت به مفهوم زیارت رویکردی متفاوت با همه جای دنیا دارد؟ به نظر بنده باید زیارت را آن‌گونه دید که در سیاست‌گذاری همه امور کلان کشور برنامه داشته باشد.
اکنون گویی کسانی که از زیارت حرف می‌زنند بیشتر رویکرد شعاری دارند و در حقیقت به تأثیری که زیارت می‌تواند داشته باشد باورمند نیستند. بزرگ‌ترین مشکل ما این است که فهمی درست از زیارت نداریم! در نتیجه درک درستی از اینکه زیارت در چه حوزه‌هایی باید تأثیرگذار شود وجود نخواهد داشت و همه‌ کارهای ما حالتِ بخشی پیدا می‌کند. به همین خاطر زیارت هیچ‌گاه به عنوان یک کل به هم پیوسته و تأثیرگذار عمل نکرده است. ببینید طرح‌ کمی و کیفی زیارت با آن هزینه انجام می‌شود ولی آیا یک صفحه‌ آن به سیاست تبدیل شد تا در جایی استفاده شود؟ به اعتقاد بنده زیارت چنان پنداره‌ عظیم و عجیبی است که می‌تواند در همه‌ عرصه‌های زیستی ما مؤثر واقع شود.
چرا زیارت را در جایگاه واقعی‌اش جدی نمی‌گیریم در حالی که در خارج از کشور نسبت به نقش مؤثر زیارت در فرهنگ شیعه توجه دارند و درباره آن مطالعه می‌کنند؟ یک پژوهشگر آلمانی سه سال در بافت پیرامونی حرم مطهر حضور می‌یابد و کار مطالعاتی می‌کند. آیا این اهمیت زیارت و حتی شهر مشهد را نمی‌رساند. حتی ساختارها اهمیت موضوع را نشان می‌دهند. وقتی «زیارت» از لحاظ ساختاری به یک معاونت در استانداری تقلیل می‌یابد مشخص است جایگاه واقعی خویش را در کشور ندارد. زیارت در تفکر دولتمردان به آسیب‌های مدرنیته دچار شده است. اینکه همه دغدغه دولتمردان عدد زائر و امور مرتبط با حضور او می‌شود، نشانگر تقویت فردگرایی و جنبه‌های فردی و پوسته‌نگری در امر زیارت است. مسئله استفاده از فناوری برای تسهیل زیارت مطرح می‌شود. فناوری وارد می‌شود اما به فلسفه پشت فناوری و فرهنگی که فناوری از آن برآمده و تأثیر و کارکرد آن توجهی نمی‌شود. همین پوسته‌نگری موجب شده از فناوری روز دنیا استفاده کنیم و بر کمیت اثر بگذاریم اما از کیفیت و مفاهیم بنیادین زیارت غفلت نماییم.
جالب آنکه با وجود استفاده از فناوری هنوز در حوزه‌های کمّی نیز دچار مشکل هستیم. آماری از تعداد زائر نداریم، با وجود این به دنبال برنامه‌ریزی کلان و در ظاهر و ادعا آینده‌نگر هستیم. ما چقدر از گفتمان‌های متکثر و متنوع جهان اسلام در این حوزه‌ها اطلاع داریم؟

ما و گردشگری دینی!
نکته دیگر اینکه بنده تعبیر «گردشگری دینی» را قبول ندارم و آن را تقلیل امر زیارت می‌دانم. به عبارت دیگر، مفهوم زیارت را نباید بر بنیادهای صرفاً مادی‌گرایانه مفاهیمی چون گردشگری تقلیل داد. با وجود این، معتقدم مفهوم زیارت یک مفهوم انتزاعی است ولی چنان ظرفیتی دارد که می‌توان بهره کمّی نیز از آن برد. معماری دوران اسلامی را ببینید، در زمان خویش به‌روزترین معماری دنیاست. به گنجینه معماری حرم مطهر بنگرید، در عین کاربردی بودن و به‌روز‌ترین کارکرد در زمان خود، منعکس‌کننده زمینه‌های نظری، فکری و معرفتی اسلامی است. در فرهنگ مسیحی شاهد این هستیم در شرایطی که عامه مردم نمی‌توانستند به دلیل زبان از متن مقدس استفاده کنند، ایشان متن مقدس را تبدیل به فرم‌هایی چون نقاشی و موسیقی کردند تا مفاهیم را به آن‌ها منتقل سازند. ما باید امر بی‌نظیر زیارت و مبانی معرفتی آن را به‌گونه‌ای تأثیرگذار برای مخاطب تبدیل کنیم اما برای تحقق این امر، تا زمانی که نسبت زیارت و جمهوری اسلامی مشخص نشود کاری از پیش نمی‌بریم.
باید نگاه مطالبه‌گرانه در مقابل مدیران داشته باشیم. از ایشان مطالبه کنیم و نگاه گفتمانی حقیقی زیارت را گسترش دهیم. لازم است فرایند استقرار گفتمان به‌درستی انجام شود؛ یعنی نخست در میان نخبگان و اندیشمندان دینی و فرهنگی طرح بحث شود، سپس برایند نگاه اندیشه‌ای با رویکردهای حاکمیت و نظام سیاسی اسلامی تطبیق داده شده و خروجی آن بدست آید. آن گاه نتیجه از طریق رسانه‌ها در اختیار جامعه قرار گرفته و به گفتمان غالب بدل شود.

نتوانستیم مرز مشخصی
میان زیارت و گردشگری دینی قائل شویم
محمد سهیلی، کارشناس طرح مطالعات کمی و کیفی زیارت
مشکل موجود این است نتوانسته‌ایم مرز مشخصی میان زیارت و گردشگری دینی قائل شویم. بین اینکه زیارت یک بحث معنوی است که با تأثیرگذاری معنوی و روحانی همراه است و با مفهوم گردشگری تفاوت وجود دارد. امروزه توجه به گردشگری دینی افزایش می‌یابد. سیاست‌گذاری زیارت باید با رویکرد مدیریت راهبردی انجام شود. در واقع مشکل اصلی در سیاست‌گذاری حوزه زیارت این است نمی‌دانیم «سیستم» کجاست و چه کسی باید تصمیم‌گیر باشد و بر کدام سیستم باید اثر گذاشت. برای آسیب‌های زیارت بارها برنامه‌ریزی شده است. برنامه‌ریزی برای زیارت نیاز به ویرایش دارد و در حوزه راهکارها گسترده‌تر از سند توسعه و تحول زیارت می‌توان راهکارهایی ارائه داد که نه تنها در معاونت زیارت استانداری بلکه برای سیاست‌گذاران کلان کشور راهگشا باشد. شاید به همین خاطر است که اقدام اصلی در حوزه زیارت نداریم و عملاً به کارهای جزئی در حوزه زیارت می‌پردازیم!

مشکل در نگاه مدیران به این مسئله است
باید سهم شهرداری، استانداری و آستان قدس را در حوزه زیارت مشخص کرد؛ مسئله خاص حوزه زیارت و تصمیم‌گیری نهایی در این حوزه باید در سطح کشور انجام شود. طرح مطالعاتی کمی و کیفی زیارت، مطالبه مجلس بود؛ این طرح وضعیت مقتدری برای حل مسائل و مشکلات زیارت داشت که از مسیر منحرف شده و در حوزه سیاست‌گذاری اقداماتی انجام شده که قابل بازبینی است. با وجود برنامه سه ساله آستان قدس برای زیارت، باید آن را با طرح کمی و کیفی توسعه زیارت مقایسه و تفاوت‌ها را بررسی کرد و سند جداگانه‌ای برای زیارت بدست آورد. با وجود تمام این برنامه‌ریزی‌ها، اشکال کار در برنامه نیست بلکه مشکل در نگاه مدیران به این مسئله است. چون مدیران ما وظیفه‌محور عمل می‌کنند در حالی‌که باید مسئله‌محور باشد. در این امر مطالبه رسانه مؤثر است. باید از مدیران پرسید مسئله شما در زیارت چیست و در آینده چه کاری می‌خواهید انجام دهید؟ اگر مدیر نگاه مسئله‌محور داشته باشد در مسئله برنامه‌ریزی برای زیارت موفق خواهیم شد. مدیران باید امور تأثیرگذار را در حیطه وظایف خود بشناسند. باید بدانیم چه کارهایی باید انجام شود که تا به حال انجام نشده است. به‌نظرم اصل طرح توسعه کمی و کیفی زیارت، طرح مجلس بود و قرار بر این بود 200 میلیارد به آن اختصاص داده شود منتها چشمداشت سایر دستگاه‌ها به این بودجه سبب شد طرح به موفقیت نرسد! وقتی طرح زیارت به تصویب رسید توقع مالی ایجاد کرد در ح��لی که تمامی دستگاه‌ها می‌توانند در کارهایشان به مقوله اجرایی و عملیاتی طرح زیارت برسند.

در حوزه سیاست‌گذاری زیارت
کار علمی کم انجام شده است
سیدمهدی سید محسنی باغسنگانی، کارشناس سیاست‌پژوهی زیارت
در حوزه سیاست‌گذاری زیارت کار علمی کم انجام شده است. سیاست‌گذاری یک امر مهم است که در دنیا با در نظر گرفتن یک سیر تاریخی، لحاظ می‌شود. سیاست زیارت در دوران پهلوی سیاست باستان‌گرایی بوده است ولی پس از انقلاب اسلامی به یک امر معنوی، اجتماعی و سیاسی تبدیل شده است. مانند پیام امام خمینی(ره) درباره حج که می‌فرمایند حج باید تبدیل شود به میقات پابرهنگان و برائت از مشرکان و...؛ این، تحول محتوایی در حوزه زیارت را نشان می‌دهد.
ما در گفتمان انقلاب اسلامی باید به مفهوم زیارت بیشتر بپردازیم. آیا مسئله زیارت مشکل آب مشهد است و یا این است که زائر با آرمان‌های امام معصوم آشنا شود؟! این مسئله نشان می‌دهد موضوع زیارت آن طور که باید بر اساس نظرات رهبر معظم انقلاب سیاست‌گذاری نشده است.
در طرح مسئله زیارت باید از نگاه بخشی به نگاه کلان در کشور برسیم. اگر سیاست‌گذاری زیارت مبتنی بر بودجه سالانه باشد و شورای عالی انقلاب فرهنگی فعال شود، در آینده مقوله زیارت می‌تواند به عنوان یک فرصت مطرح شود. برای اینکه زیارت به مسئله غالب جامعه تبدیل شود باید از سه تراز عبور کرد. ابتدا مفهوم مورد نظر زیارت در میان نخبگان و بزرگان به یک اجماع عملیاتی در دانشگاه و حوزه و... برسد و سپس در اختیار حاکمیت قرار گیرد و حاکمیت این گفتمان را در قالب سیاست در اختیار مردم قرار دهد و در سطح سوم به جامعه تزریق کند که این سطح سوم کار رسانه است.

آیا مدیران تعهدی
در قبال اسناد سیاست‌گذاری دارند؟
محمدرضا قائمی نیک، استاد دانشگاه رضوی و پژوهشگر
در زیارت، به‌خصوص در شهر مشهد به چه چیزی باید فکر کرد؟ آیا باید این مسئله را بررسی کرد که پاسخگوی زائر در یک‌سال آینده باشیم یا به این فکر کنیم که 200 سال آینده درباره ما چه فکر می‌کنند؟ با این نگاه باید در توسعه کمی و کیفی زیارت به ذخایر خود نگاه کنیم و بدانیم شرایط در 100 سال و 200 سال آینده چگونه است.
این خود مسئله‌ای است که در زیارت، هیچ بهره‌برداری از تاریخ زیارت نداریم و عمدتاً در باب آداب زیارت بررسی می‌کنیم که این امر البته در حد ظاهر مسئله است.
همین الان تعهداتی در استفاده از فناوری برای زیارت وجود دارد که بالاترین سطح فناوری را در آستان قدس داریم. این در حالی است که باید به استفاده از فناوری در امر زیارت فکر کرد. وقتی اتومبیل راه‌اندازی شد زمین حرم تحمل وزن اتومبیل را نداشت و سنگفرش‌ها ترک برداشت و موجب اعتراض مدیران شد پس از آن سعی شد حرکت اتومبیل در حرم به ضرورت خاص صورت گیرد. این امر بیانگر این است در مشهد سیاست‌گذارانی نداریم که محصول مطالعاتی تحولات اجتماعی و فرهنگی را در نظر داشته باشند و سیاست‌گذاری تنها بر اساس یک نظر است. سیاست‌گذاری‌های علوم اجتماعی دقیق نبوده و ابزار گردآوری داده‌ها منطبق بر علوم اجتماعی دقیق نیست.
در تصور این‌طور است «سیاست‌گذاری» یک مدیر را مجبور به عمل و اجرای پژوهش می‌کند در صورتی که در حقیقت این‌طور نیست. مدیران در کشور هر کاری که می‌خواهند انجام می‌دهند و ما راهکاری برای کنترل آنان نداریم. مشکل اصلی این است یک مدیر ضرورت پاسخگویی به جامعه را نمی‌داند. همچنین این افراد در پایان مدیریت به جای اینکه بازخواست شوند، به رده بالاتر راه پیدا می‌کنند و مدیران، خود را در مقام سیاست‌گذاری مؤثر نمی‌دانند. سند زیارت و هرچه وابسته به آن است که به مدیران ابلاغ شده مربوط به نگاه عصر صفوی بوده است. این در حالی است که سند باید به آینده فکر کند نه به ازدیاد زائر. همچنین باید کلیت نظام جمهوری اسلامی در آینده را بررسی کند و دانسته شود در میدان عمل با چه مسائلی درگیر است، همچنین باید جزئیات را بگوید تا اجرایی شود.
سندنویسی‌های فرهنگی ما هم دچار مشکل و بیماری است چرا که شورای عالی انقلاب فرهنگی یک فرم سند دارد که فقط باید کلمات را در آن تغییر داد که این امر نشانگر شیوه درست سندنویسی نیست و تأثیری نیز در جامعه ندارد. مشکل دیگر در سیاست‌گذاری است که از حل مسئله می‌آید، در واقع سیاست‌گذاری باید به دنبال حل مسئله باشد.

باید به مسئله زیارت
نگاه تمدنی ویژه داشته باشیم
امیر جلیلی‌نژاد، روزنامه‌نگار
شاید بهتر باشد از نگاه طرح مطالعات کمی و کیفی زیارت شروع کنیم. واقعیت این است باوجود زحمت زیادی که در آن طرح انجام گرفت و با توجه به گذشت حدود هشت سال از آن، همچنان چه جامعه نخبگانی و چه عموم مردم مفهوم زیارت را نمی‌دانیم و در بهترین حالت به مفهوم زیارت از منظر کلام توجه کرده‌ایم. در حالی که پژوهش‌ها باید با منظر سیاست‌گذاری بیرون بیاید و زیارت می‌تواند موتور محرکه برای جمهوری اسلامی باشد، مانند ماجرای پیاده‌روی اربعین. حال آنکه با برآمدن ویروس کرونا زیارت کلامی نیز مورد تهدید قرار گرفته که برای جبران این خسارت هم تدبیری اندیشیده نشده است. در حالی که سیاست‌گذاری در مفهوم زیارت باید در مجموعه نخبگان تقویت شود و به یک اجماع نظر درباره این مفهوم برسیم. مشکل این است زیارت و گردشگری مذهبی یک مفهوم واحد گرفته می‌شود در حالی که از مبنا این دو با هم فرق دارد و نتیجه ساده‌انگاری و معناپنداری این دو واژه این است که مدیران شهر مشهد در 60-50 سال اخیر گردشگری مذهبی را جایگزین زیارت کرده‌اند.
شورای عالی انقلاب فرهنگی باید به مسئله زیارت نگاه تمدنی ویژه داشته باشد؛ بسیاری از جامعه‌شناسان سنت‌گرا به طور عجیبی از زیارت دفاع می‌کنند و این در حالی است که ادبیات علمی که از زیارت داریم نحیف است و خروجی مناسبی در باب مقالات و کتب زیارت‌محور نداریم. در سیاست‌های عمومی شهری مشهد، کسانی که سند سیاستی را نوشته‌اند نگاه بسیط و کلان به زیارت نداشته و به شدت این امر را حرکتی فردی می‌بینند و بنابراین آسیب‌زاست.
بسیاری از طرح‌های مطرح شده مانند طرح توسعه کمی و کیفی زیارت در دفتر استانداری آرشیو شده و حتی خوانده نمی‌شود و این نتیجه یک نگاه کلیشه‌ای به زیارت است. مشکلی که داریم نگاه و منظر سیاست‌گذار و مجری سیاست‌ها در استانداری، شهرداری و آستان قدس است. این افراد باید اهمیت جایگاه زیارت را پیدا کنند. از طرف دیگر باید افرادی که از توان اجماع‌سازی برخوردارند پیگیر امور سیاست‌گذاری حوزه زیارت باشند.

به «نیازسنجی امور زائر» نیازمند هستیم
مرتضی انفرادی، مدیر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس
ما در حوزه زیارت بیش از 40 کتاب چاپ شده داریم. نگاه اصلی ما در بحث زیارت در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس «احیای امر امام(ع)» است.
به‌طور خلاصه فعالیت‌های پژوهشی در چهار محور انجام می‌شود. نخست زندگی‌نامه امام رضا(ع) است. قسمتی از کار ما پیدا کردن خلأهای پژوهشی است که طی مشاوره به دانشجویان مراجعه‌کننده برای موضوع پایان‌نامه در سطوح مختلف، از آن‌ها می‌خواهیم‌ درباره آن خلأها به پژوهش بپردازند. مثلاً ما درباره نیم قرن ابتدایی عمر شریف حضرت رضا(ع) پژوهش قابل توجهی نداریم و ما از پژوهشگران کار بر این موضوع را می‌خواهیم تا بتوانیم این خلأ پژوهشی را پر کنیم.
دومین محور؛ معارف رضوی است که شامل مباحث سیاسی اجتماعی و سبک زندگی می‌شود. تاکنون 20 عنوان کتاب با این موضوعات منتشر شده است. اما در مجموع فقط بنیاد پژوهش‌ها حدود 250 اثر رضوی دارد.
در سومین محور بحث «زیارت» و سپس در چهارمین محور «حرم و آستان قدس» را مورد واکاوی قرار می‌دهیم. همچنین در همین راستا دو جلد درباره تاریخ آستان قدس به‌صورت دایره‌المعارفی منتشر شده است. همچنین ذیل بخش «فرهنگ و سیره رضوی» به موضوعاتی همچون آداب زیارت، فرهنگ زیارت و زائر پرداخته می‌شود. در این مجموعه آداب زیارت حدود 20 عنوان کتاب را به خود اختصاص داده است. برای هر کدام از سرفصل‌ها تعدادی کتاب منتشر شده، بیش از 40 عنوان کتاب چاپ شده داریم و به‌تازگی کتاب «آسیب‌شناسی زیارت با تمرکز بر زیارت رضوی» روانه بازار شد.
در آسیب‌شناسی سیاست‌های مربوط به زیارت می‌توان از دو جنبه به این موضوع نگاه کرد: یکی محتوای زیارت‌نامه‌ها مثل برنامه‌ریزی برای کتاب ادعیه و...؛ یک بحث دیگرمان تسهیل زیارت است مثل زیارت اولی‌ها، زائر شهر و... .
ولی آنچه به آن نیاز داریم «نیازسنجی» است و اینکه از زمانی که زائر وارد مشهد می‌شود باید چه کنیم که سبب عمق‌بخشی به تأثیر زیارت شود. زمانی می‌گفتیم از مبدأ تا مقصد اما بعدها متوجه شدیم از مبدأ تا مبدأ است. بنابراین من مهم‌ترین ضعف خودمان در مقوله زیارت را مربوط به «نیازسنجی زائر» می‌دانم.