چرا ۳۵۰ محصول علمی برای حل مشکلات حوزه آب، تجاری سازی نمی‌شود؟
تنش آبی را به دانش‌بنیان‌ها بسپارید
ایران روی کمربند خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است و تنش‌های خشکسالی به‌شدت آن را تهدید می‌کند.
این یعنی در این بخش با بحران واقعی مواجهیم. بحرانی که یک روز موجب تخریب تأسیسات خط اول انتقال آب به استان یزد توسط کشاورزان اصفهانی و روزی دیگر سبب تجمع اعتراضی مردم این شهرستان در زاینده‌رود می‌شود. یک روز هم شهروندان شهرکرد را به خیابان می‌کشاند تا بگویند اجازه انتقال منابع آبی خود را به استان‌های دیگر نمی‌دهند. همه این اتفاقات نشان می‌دهد بسیاری از ذخایر آبی ما مصرف شده و ته کشیده است و دیگر نمی‌توانیم در این حوزه به صورت سنتی و یا براساس داده‌ها و یافته‌های قدیمی کار کنیم بلکه باید از یافته‌های علمی نو کمک بگیریم تا بتوانیم بحران کم‌آبی را مدیریت کنیم.
البته برای این منظور متخصصان شرکت‌های دانش‌بنیان از دو دهه پیش دست به‌کار شده‌اند تا با طراحی ایده‌های نو و تولید محصولات فناورانه نقش خود را در کاهش اثرات خشکسالی و بهبود ذخایر آبی کشور ایفا کنند.
اما آیا تلاش این شرکت‌ها برای موضوعات مهمی مثل زاینده‌رود چاره‌ساز خواهد بود؟ اصلاً آیا از تجارب و دستاوردهای آن‌ها برای مدیریت بحران آب استفاده می‌شود؟ اگر این‌گونه است چرا همچنان با خشکسالی و بحران کم‌آبی روبه‌رو هستیم؟
نه تنها حمایت نمی‌کنند بلکه سنگ‌اندازی هم می‌کنند
دکتر جلال برخورداری، عضو هیئت مؤسس شرکت دانش‌بنیان احیاگران کشاورزی خشک‌بوم در پاسخ به قدس می‌گوید: ما روی گونه‌های گیاهی بیابانی و بسیار مقاوم به خشکی مثل گیاه کاپاریس یا کبر کار کردیم که حتی در خشک‌ترین مناطق مثل یزد هم رشد می‌کنند و محصول می‌دهند.
یا طرح دیگری به نام تولید علوفه با آب سیلاب در دست اجرا داریم، یعنی آبی که در حالت عادی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و تبخیر می‌شود. در این پروژه اصلاً نیازی به استفاده از زمین کشاورزی و آب آبیاری نداریم و می‌توانیم در هر هکتار سه تا هشت تن علوفه خشک مثل خارشتر تولید کنیم. اما این کارها چون نو هستند نه تنها توسط بخش اجرایی حمایت نمی‌شوند که حتی در برابر آن سنگ‌اندازی هم می‌شود. در واقع تعارض منافع مانع می‌شود طرح‌های خلاقانه شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه آب و خشکسالی و... وارد عرصه شود و بهره‌برداران از آن‌ها استفاده کنند.
وی با اشاره به اینکه به‌ندرت از تجارب و دستاوردهای شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه آب و خشکسالی استفاده شده است، می‌افزاید: روش‌های نوین آبیاری زیرزمینی توسط خیلی از شرکت‌ها ارائه شده اما بخش اجرا یعنی وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی یکسری روش‌ها و دستورالعمل‌های خاص دارند که فقط برای آن‌ها تسهیلات و یارانه اختصاص می‌دهند و در پی نوآوری و حمایت از طرح‌های نوآورانه نیستند. در نتیجه بهره‌بردار برای اینکه از تسهیلات و یارانه استفاده کند حتی اگر بداند طرح و محصول شرکت‌های دانش‌بنیان برای او بهتر است و طرح مورد حمایت بخش اجرایی به دردش نمی‌خورد، باز هم از طرح‌های نوآورانه استفاده نمی‌کند چون احساس می‌کند برخورداری از تسهیلات 80 درصدی به نفعش خواهد بود. مثلاً آبیاری قطره‌ای در بسیاری از مناطق استان یزد جواب نمی‌دهد اما به آن یارانه می‌دهند؛ در حالی که برای روش آبیاری زیرزمینی یارانه تعلق نمی‌گیرد، همین موضوع مانع پیشرفت شرکت‌های دانش بنیان است.
نمره شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه آب
معین الدین سعیدی، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی نیز اگرچه معتقد است معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و همچنین شرکت‌های دانش‌بنیان در استفاده از روش‌های نوین علمی به‌ویژه در موضوع حفر چاه ژرف در استان سیستان و بلوچستان عملکرد خوبی داشته‌اند اما می‌گوید: نمی‌توان به معاونت علمی و فناوری نهاد ریاست جمهوری و شرکت‌های دانش‌بنیان در استفاده از روش‌ها و تکنیک‌های نوین شیرین‌سازی آب دریا -با هزینه کم - نمره قبولی داد. از سویی شاید مسئولان اجرایی حرف از ضرورت حمایت از این شرکت‌ها بزنند اما در عمل اعتقادی به ظرفیت این شرکت‌ها ندارند. بنابراین باید بسترسازی لازم برای حمایت عملی از این شرکت‌ها به‌ویژه در خرید تضمینی محصولاتشان توسط معاونت علمی ریاست جمهوری و وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی صورت گیرد. البته مجلس هم فراکسیون شرکت‌های دانش‌بنیان را در راستای حمایت از این شرکت‌ها تشکیل داده که می‌تواند بخشی از مشکلات شرکت‌های یاد شده را حل کند.
راهکاری ارائه نداده‌اند که بهترین باشد
ذبیح الله اعظمی ساردونی، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس هم نگاه مشابهی به عملکرد شرکت‌های دانش بنیان دارد و به قدس می‌گوید: برای بررسی مسائل حوزه آب و خشکسالی ماهیانه دست‌کم یک‌بار با وزیر نیرو جلسه داریم. البته می‌خواهیم مدیران عامل شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه آب، خشکسالی و محیط زیست را به کمیسیون دعوت کنیم تا خروجی کار و راهکارهای آن‌ها را برای استفاده بهینه آب و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی مورد بررسی قرار دهیم.
اعظمی ساردونی، ادعای حمایت نکردن بخش‌های اجرایی از طرح‌های شرکت‌های دانش‌بنیان را کاملاً رد می‌کند و می‌گوید: اگر روش و یا کالایی به لحاظ کیفی وضعیت مناسبی داشته باشد خود به خود مورد استقبال بهره‌بردار قرار می‌گیرد و نیازی به تبلیغ آن نیست. متأسفانه تاکنون هیچ یک از شرکت‌های دانش‌بنیان راهکاری ارائه نداده‌اند که بهترین بوده و مجلس از آن حمایت نکرده باشد. آن‌ها دنبال این هستند یارانه‌ای که دولت می‌دهد را دریافت و استفاده کنند و حالا بماند که چقدر نتیجه می‌دهد یا مشکل مردم را حل می‌کند یا نه؟
وی اضافه می‌کند: خروجی این شرکت‌ها آن‌گونه نبوده که بتواند مشکل مردم را در حوزه آب حل کند. مثلاً در یکی دو طرح می‌گفتند ماده‌ای وجود دارد که وقتی پای درخت استفاده شود آب را نگه می‌دارد اما پس از بررسی، دیدیم این ماده رشد ریشه‌های نهال را محدود می‌کرد. یعنی شرکت‌دانش بنیان مورد نظر مشکل بخش نخست را که همان نگهداری آب پای درخت بود می‌دید اما به بخش دوم که رشد نهال است توجهی نداشت. اگر محصولی خوب باشد خودش بازارش را پیدا می‌کند، بنابراین بخش اجرایی مانعی برای استفاده از محصولات و روش‌های ابداعی شرکت‌های دانش‌بنیان نیست.
شرکت‌های دانش‌بنیان در صف نخست برنامه توسعه فناوری
اما دبیر کارگروه توسعه فناوری‌های آب، خشکسالی، فرسایش خاک و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از عملکرد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه یاد شده دفاع می‌کند و به قدس می‌گوید: زیست‌بوم دانش‌بنیان حوزه آب با مشارکت بیش از
۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان و خلاق توسعه یافته است. این شرکت‌ها تاکنون بیش از ۳۵۰ محصول برای حل چالش‌های حوزه آب تولید کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به نمک‌زدایی، تصفیه و بازچرخانی، حذف فلزات سنگین و سایر آلاینده‌ها، انواع پمپ، مخازن تحت‌فشار و روبات‌های بازرسی خطوط لوله هوشمندسازی و سامانه‌های نرم‌افزاری مدیریت منابع و مصارف حوزه آب اشاره کرد.
نادرقلی ابراهیمی در پاسخ به این پرسش که شرکت‌های دانش‌بنیان در موضوعاتی مثل زاینده‌رود چه کارهایی انجام داده‌اند، می‌گوید: بخشی از مسائل مربوط به زاینده‌رود به هوشمندسازی آبخوان‌ها برمی‌گردد که ما تا حدودی سامانه‌های هوشمند مربوط به بیلان آبی و ظرفیت برداشت آب را ارائه داده‌ایم که قابل اجرا هستند اما اینکه چه زمان و در چه حوضه آبخیزی اجرا شوند موضوع دیگری است. یا سامانه‌های هوشمند برداشت و توزیع آب چاه‌های کشاورزی را داریم که از این طریق می‌توان منابع آبی را مدیریت کرد. همچنین پروژه‌هایی در بعضی از زیرحوضه‌های زاینده‌رود برای آب‌بند‌ها و سدهای زیرزمینی ترکیبی، بازچرخانی آب فاضلاب‌های شهری و پساب‌های صنعتی اجرا شده که نتیجه‌بخش بوده و قابل توسعه است. توسعه و ترویج این‌ها برای همه‌گیر شدن و کمک به رفع مشکل آب و خشکسالی باید از سوی دستگاه جهاد کشاورزی و وزارت نیرو انجام شود.
وی درباره اینکه کدام دستگاه‌ها در توسعه تولیدات شرکت‌های دانش‌بنیان کوتاهی می‌کنند، می‌گوید: باید از فناوری تولید شده حمایت شود تا به مرحله ترویج و توسعه برسد. برای این منظور نباید مجوز واردات محصولی که در داخل تولید شده را داد. مثلاً در موضوع پمپ‌های فشار قوی، سیستم‌های آب‌شیرین‌کن RO توسط شرکت‌های دانش‌بنیان تولید شده که وارد سیستم آب‌شیرین‌کن‌های خلیج فارس شده است.
در این شرایط باید موضوع اجازه واردات و تضمین خرید داخلی توسط وزارت نیرو پیگیری و انجام شود؛ اگر این اتفاق نیفتد شرکت دانش‌بنیان نمی‌تواند دوام بیاورد و به تولید محصولش ادامه دهد. پس وزارت صمت، جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، گمرک و... باید با هم هماهنگ باشند تا محصولات شرکت‌های دانش بنیان تجاری‌سازی شده و وارد سیستم تولید و عرضه شوند.
البته برای این منظور متخصصان شرکت‌های دانش‌بنیان از دو دهه پیش دست به‌کار شده‌اند تا با طراحی ایده‌های نو و تولید محصولات فناورانه نقش خود را در کاهش اثرات خشکسالی و بهبود ذخایر آبی کشور ایفا کنند.
اما آیا تلاش این شرکت‌ها برای موضوعات مهمی مثل زاینده‌رود چاره‌ساز خواهد بود؟ اصلاً آیا از تجارب و دستاوردهای آن‌ها برای مدیریت بحران آب استفاده می‌شود؟ اگر این‌گونه است چرا همچنان با خشکسالی و بحران کم‌آبی روبه‌رو هستیم؟
نه تنها حمایت نمی‌کنند بلکه سنگ‌اندازی هم می‌کنند
دکتر جلال برخورداری، عضو هیئت مؤسس شرکت دانش‌بنیان احیاگران کشاورزی خشک‌بوم در پاسخ به قدس می‌گوید: ما روی گونه‌های گیاهی بیابانی و بسیار مقاوم به خشکی مثل گیاه کاپاریس یا کبر کار کردیم که حتی در خشک‌ترین مناطق مثل یزد هم رشد می‌کنند و محصول می‌دهند.
یا طرح دیگری به نام تولید علوفه با آب سیلاب در دست اجرا داریم، یعنی آبی که در حالت عادی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و تبخیر می‌شود. در این پروژه اصلاً نیازی به استفاده از زمین کشاورزی و آب آبیاری نداریم و می‌توانیم در هر هکتار سه تا هشت تن علوفه خشک مثل خارشتر تولید کنیم. اما این کارها چون نو هستند نه تنها توسط بخش اجرایی حمایت نمی‌شوند که حتی در برابر آن سنگ‌اندازی هم می‌شود. در واقع تعارض منافع مانع می‌شود طرح‌های خلاقانه شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه آب و خشکسالی و... وارد عرصه شود و بهره‌برداران از آن‌ها استفاده کنند.
وی با اشاره به اینکه به‌ندرت از تجارب و دستاوردهای شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه آب و خشکسالی استفاده شده است، می‌افزاید: روش‌های نوین آبیاری زیرزمینی توسط خیلی از شرکت‌ها ارائه شده اما بخش اجرا یعنی وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی یکسری روش‌ها و دستورالعمل‌های خاص دارند که فقط برای آن‌ها تسهیلات و یارانه اختصاص می‌دهند و در پی نوآوری و حمایت از طرح‌های نوآورانه نیستند. در نتیجه بهره‌بردار برای اینکه از تسهیلات و یارانه استفاده کند حتی اگر بداند طرح و محصول شرکت‌های دانش‌بنیان برای او بهتر است و طرح مورد حمایت بخش اجرایی به دردش نمی‌خورد، باز هم از طرح‌های نوآورانه استفاده نمی‌کند چون احساس می‌کند برخورداری از تسهیلات 80 درصدی به نفعش خواهد بود. مثلاً آبیاری قطره‌ای در بسیاری از مناطق استان یزد جواب نمی‌دهد اما به آن یارانه می‌دهند؛ در حالی که برای روش آبیاری زیرزمینی یارانه تعلق نمی‌گیرد، همین موضوع مانع پیشرفت شرکت‌های دانش بنیان است.
نمره شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه آب
معین الدین سعیدی، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی نیز اگرچه معتقد است معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و همچنین شرکت‌های دانش‌بنیان در استفاده از روش‌های نوین علمی به‌ویژه در موضوع حفر چاه ژرف در استان سیستان و بلوچستان عملکرد خوبی داشته‌اند اما می‌گوید: نمی‌توان به معاونت علمی و فناوری نهاد ریاست جمهوری و شرکت‌های دانش‌بنیان در استفاده از روش‌ها و تکنیک‌های نوین شیرین‌سازی آب دریا -با هزینه کم - نمره قبولی داد. از سویی شاید مسئولان اجرایی حرف از ضرورت حمایت از این شرکت‌ها بزنند اما در عمل اعتقادی به ظرفیت این شرکت‌ها ندارند. بنابراین باید بسترسازی لازم برای حمایت عملی از این شرکت‌ها به‌ویژه در خرید تضمینی محصولاتشان توسط معاونت علمی ریاست جمهوری و وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی صورت گیرد. البته مجلس هم فراکسیون شرکت‌های دانش‌بنیان را در راستای حمایت از این شرکت‌ها تشکیل داده که می‌تواند بخشی از مشکلات شرکت‌های یاد شده را حل کند.
راهکاری ارائه نداده‌اند که بهترین باشد
ذبیح الله اعظمی ساردونی، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس هم نگاه مشابهی به عملکرد شرکت‌های دانش بنیان دارد و به قدس می‌گوید: برای بررسی مسائل حوزه آب و خشکسالی ماهیانه دست‌کم یک‌بار با وزیر نیرو جلسه داریم. البته می‌خواهیم مدیران عامل شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه آب، خشکسالی و محیط زیست را به کمیسیون دعوت کنیم تا خروجی کار و راهکارهای آن‌ها را برای استفاده بهینه آب و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی مورد بررسی قرار دهیم.
اعظمی ساردونی، ادعای حمایت نکردن بخش‌های اجرایی از طرح‌های شرکت‌های دانش‌بنیان را کاملاً رد می‌کند و می‌گوید: اگر روش و یا کالایی به لحاظ کیفی وضعیت مناسبی داشته باشد خود به خود مورد استقبال بهره‌بردار قرار می‌گیرد و نیازی به تبلیغ آن نیست. متأسفانه تاکنون هیچ یک از شرکت‌های دانش‌بنیان راهکاری ارائه نداده‌اند که بهترین بوده و مجلس از آن حمایت نکرده باشد. آن‌ها دنبال این هستند یارانه‌ای که دولت می‌دهد را دریافت و استفاده کنند و حالا بماند که چقدر نتیجه می‌دهد یا مشکل مردم را حل می‌کند یا نه؟
وی اضافه می‌کند: خروجی این شرکت‌ها آن‌گونه نبوده که بتواند مشکل مردم را در حوزه آب حل کند. مثلاً در یکی دو طرح می‌گفتند ماده‌ای وجود دارد که وقتی پای درخت استفاده شود آب را نگه می‌دارد اما پس از بررسی، دیدیم این ماده رشد ریشه‌های نهال را محدود می‌کرد. یعنی شرکت‌دانش بنیان مورد نظر مشکل بخش نخست را که همان نگهداری آب پای درخت بود می‌دید اما به بخش دوم که رشد نهال است توجهی نداشت. اگر محصولی خوب باشد خودش بازارش را پیدا می‌کند، بنابراین بخش اجرایی مانعی برای استفاده از محصولات و روش‌های ابداعی شرکت‌های دانش‌بنیان نیست.
شرکت‌های دانش‌بنیان در صف نخست برنامه توسعه فناوری
اما دبیر کارگروه توسعه فناوری‌های آب، خشکسالی، فرسایش خاک و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از عملکرد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه یاد شده دفاع می‌کند و به قدس می‌گوید: زیست‌بوم دانش‌بنیان حوزه آب با مشارکت بیش از
۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان و خلاق توسعه یافته است. این شرکت‌ها تاکنون بیش از ۳۵۰ محصول برای حل چالش‌های حوزه آب تولید کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به نمک‌زدایی، تصفیه و بازچرخانی، حذف فلزات سنگین و سایر آلاینده‌ها، انواع پمپ، مخازن تحت‌فشار و روبات‌های بازرسی خطوط لوله هوشمندسازی و سامانه‌های نرم‌افزاری مدیریت منابع و مصارف حوزه آب اشاره کرد.
نادرقلی ابراهیمی در پاسخ به این پرسش که شرکت‌های دانش‌بنیان در موضوعاتی مثل زاینده‌رود چه کارهایی انجام داده‌اند، می‌گوید: بخشی از مسائل مربوط به زاینده‌رود به هوشمندسازی آبخوان‌ها برمی‌گردد که ما تا حدودی سامانه‌های هوشمند مربوط به بیلان آبی و ظرفیت برداشت آب را ارائه داده‌ایم که قابل اجرا هستند اما اینکه چه زمان و در چه حوضه آبخیزی اجرا شوند موضوع دیگری است. یا سامانه‌های هوشمند برداشت و توزیع آب چاه‌های کشاورزی را داریم که از این طریق می‌توان منابع آبی را مدیریت کرد. همچنین پروژه‌هایی در بعضی از زیرحوضه‌های زاینده‌رود برای آب‌بند‌ها و سدهای زیرزمینی ترکیبی، بازچرخانی آب فاضلاب‌های شهری و پساب‌های صنعتی اجرا شده که نتیجه‌بخش بوده و قابل توسعه است. توسعه و ترویج این‌ها برای همه‌گیر شدن و کمک به رفع مشکل آب و خشکسالی باید از سوی دستگاه جهاد کشاورزی و وزارت نیرو انجام شود.
وی درباره اینکه کدام دستگاه‌ها در توسعه تولیدات شرکت‌های دانش‌بنیان کوتاهی می‌کنند، می‌گوید: باید از فناوری تولید شده حمایت شود تا به مرحله ترویج و توسعه برسد. برای این منظور نباید مجوز واردات محصولی که در داخل تولید شده را داد. مثلاً در موضوع پمپ‌های فشار قوی، سیستم‌های آب‌شیرین‌کن RO توسط شرکت‌های دانش‌بنیان تولید شده که وارد سیستم آب‌شیرین‌کن‌های خلیج فارس شده است.
در این شرایط باید موضوع اجازه واردات و تضمین خرید داخلی توسط وزارت نیرو پیگیری و انجام شود؛ اگر این اتفاق نیفتد شرکت دانش‌بنیان نمی‌تواند دوام بیاورد و به تولید محصولش ادامه دهد. پس وزارت صمت، جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، گمرک و... باید با هم هماهنگ باشند تا محصولات شرکت‌های دانش بنیان تجاری‌سازی شده و وارد سیستم تولید و عرضه شوند.