نام‌آوران خراسان
«اثیر اخسیکتی» شاعر مسلط به علوم زمان
اثیرالدین ابوالفضل محمد بن طاهر اخسیکتی، معروف به «اثیر اخسیکتی» از شاعران مشهور قرن ششم هجری قمری است.
او در شهر اخسیکت زاده شد که در آن دوران، یکی از شهرهای آباد ماوراءالنهر در خراسان قدیم، منطقه فرغانه (ازبکستان کنونی) در شمال رود سیحون بوده است. «اثیر» سخنوری را همان‌جا آغاز کرد. با حمله ترکان و زوال دولت سنجری و پریشانی خراسان که او از آن با عنوان «وحشت خراسان» یاد می‌کند، نواحی شرقی ایران را ترک کرد و به نواحی غرب و شمال غرب کشور رفت. نخست در همدان به دربار غیاث‌الدین محمد بن ملکشاه سلجوقی (۵۵۵ ه.ق) پیوست و مدت زیادی مورد حمایت علاءالدین عربشاه، حاکم کُهستان بود. اثیر سال‌های پایانی زندگانی را در شهر خلخال به سر برد و در سال ۶۰۹ هجری قمری در همین شهر درگذشت. او به‌احتمال بسیار شافعی مذهب بوده و مدایح وی در ستایش ائمه اطهار(ع) به‌خصوص حضرت علی(ع) قابل‌توجه است.
اثیر اخسیکتی با شاعران بزرگ هم‌عصر خود همچون خاقانی شروانی، نظامی گنجوی، رشید وطواط، مجیر بیلقانی و ظهیر فاریابی مراوده و معارضاتی داشته است. اثیر بعضی از قصاید خاقانی را جواب گفته و پایه خود را بالاتر شمرده است.
به نوشته دولتشاه سمرقندی، بعضی ارباب فضل سخن، اثیر را بر سخن خاقانی و انوری ترجیح داده‌اند و بعضی دیگر این دعوی را مسلّم ندانسته‌اند. از سوی دیگر، ورزیدگی شاعر در علوم مختلف ازجمله ریاضی، حکمت، پزشکی، اخترشناسی، هیئت، منطق، فقه، اصول و کلام و آوردن معانی و اصطلاحات آن علوم، سبب پیچیدگی سخنش شده است.
شهرت اثیر اخسیکتی به‌واسطه قصاید اوست. اگرچه این اشعار حاوی نکات و فواید ادبی و تاریخی است، اما از خواندن آن‌ها لذتی نصیب خواننده امروزی نمی‌شود. اثیر در غزل‌های خود، برخلاف قصایدش، زبانی روشن و لطیف دارد. این غزل‌ها، اغلب مضامینی عاشقانه و اوزانی نرم و کوتاه دارند. بسیاری از اشعار اثیر را رباعیاتش تشکیل می‌دهند که شمار آن‌ها به ۵۶۰ رباعی می‌رسد.
او در شهر اخسیکت زاده شد که در آن دوران، یکی از شهرهای آباد ماوراءالنهر در خراسان قدیم، منطقه فرغانه (ازبکستان کنونی) در شمال رود سیحون بوده است. «اثیر» سخنوری را همان‌جا آغاز کرد. با حمله ترکان و زوال دولت سنجری و پریشانی خراسان که او از آن با عنوان «وحشت خراسان» یاد می‌کند، نواحی شرقی ایران را ترک کرد و به نواحی غرب و شمال غرب کشور رفت. نخست در همدان به دربار غیاث‌الدین محمد بن ملکشاه سلجوقی (۵۵۵ ه.ق) پیوست و مدت زیادی مورد حمایت علاءالدین عربشاه، حاکم کُهستان بود. اثیر سال‌های پایانی زندگانی را در شهر خلخال به سر برد و در سال ۶۰۹ هجری قمری در همین شهر درگذشت. او به‌احتمال بسیار شافعی مذهب بوده و مدایح وی در ستایش ائمه اطهار(ع) به‌خصوص حضرت علی(ع) قابل‌توجه است.
اثیر اخسیکتی با شاعران بزرگ هم‌عصر خود همچون خاقانی شروانی، نظامی گنجوی، رشید وطواط، مجیر بیلقانی و ظهیر فاریابی مراوده و معارضاتی داشته است. اثیر بعضی از قصاید خاقانی را جواب گفته و پایه خود را بالاتر شمرده است.
به نوشته دولتشاه سمرقندی، بعضی ارباب فضل سخن، اثیر را بر سخن خاقانی و انوری ترجیح داده‌اند و بعضی دیگر این دعوی را مسلّم ندانسته‌اند. از سوی دیگر، ورزیدگی شاعر در علوم مختلف ازجمله ریاضی، حکمت، پزشکی، اخترشناسی، هیئت، منطق، فقه، اصول و کلام و آوردن معانی و اصطلاحات آن علوم، سبب پیچیدگی سخنش شده است.
شهرت اثیر اخسیکتی به‌واسطه قصاید اوست. اگرچه این اشعار حاوی نکات و فواید ادبی و تاریخی است، اما از خواندن آن‌ها لذتی نصیب خواننده امروزی نمی‌شود. اثیر در غزل‌های خود، برخلاف قصایدش، زبانی روشن و لطیف دارد. این غزل‌ها، اغلب مضامینی عاشقانه و اوزانی نرم و کوتاه دارند. بسیاری از اشعار اثیر را رباعیاتش تشکیل می‌دهند که شمار آن‌ها به ۵۶۰ رباعی می‌رسد.