به بهانه انتشار یک خبر در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی
شهدای واقعه مسجد گوهرشاد کجا دفن شدند؟
محمدحسین نیکبخت
این روزها خبری مبنی بر پیدا شدن یک گور دسته‌جمعی، متعلق به شهدای مسجد گوهرشاد و در حوالی پارک وحدت مشهد، محدوده‌ای که سال‌ها قبل با عنوان اراضی «حسین‌آباد کرمانی‌ها» شناخته می‌شد، در فضای مجازی دست به دست می‌شود و سبب ایجاد هیجان و جلب‌نظر خوانندگان شده‌است؛
گذشت بیش از 86 سال از آن واقعه هولناک و نبود اطلاعات لازم درباره جزئیات و شهدای آن، یکی از دلایلی است که موجب پخش سریع چنین اخباری می‌شود. در پی بازداشت آیت‌الله سیدحسین قمی، در خردادماه سال 1314 و در باغ «سراج‌الملک» شهر ری که برای اخطار به رضاخان در ماجرای تغییر اجباری لباس و کلاه به تهران عزیمت کرده‌بود، اوضاع شهر مشهد منقلب شد و با میدان‌داری افرادی مانند مرحوم شیخ بهلول، تحصنی گسترده در مسجد گوهرشاد شکل گرفت که مطالبات حاضران در آن، از آزادی مجتهد مردم مشهد فراتر رفت و اعتراض به شرایط فرهنگی و سیاست‌های دین‌ستیزانه رضاخان را هم در بر گرفت و تبدیل به یک قیام بزرگ شد. بین روزهای 19 تا 21 تیرماه سال 1314، مسجد گوهرشاد به کانون مبارزه علیه پهلوی اول و سیاست‌های وی تبدیل گردید؛ موضوعی که برای سرکردگان رژیم قابل تحمل نبود و به همین دلیل به سرکوب وحشیانه مردم، در نخستین ساعات بامداد روز 21 تیرماه رو آوردند و آن جنایات مخوف در خانه خدا و در کنار مرقد مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) شکل گرفت.
چرا مستندات کم است؟
درباره اینکه چرا این واقعه، با وجود جایگاه و اهمیتی که در تاریخ مردمی دوره رضاخان دارد، در دوره‌های بعد چندان به چشم نیامده‌است، دو دلیل عمده می‌توان ارائه کرد. نخست اینکه قیام مسجد گوهرشاد، از هر نظر، مهم‌ترین قیام مردمی دوران سلطنت پهلوی اول بود و برخلاف برخی قیام‌های دیگر، مانند قیام عشایر که در سال 1308 خورشیدی اتفاق افتاد، ماهیتی مذهبی، مردمی و به دور از قوم‌گرایی و مطالبات صنفی داشت. به همین دلیل، بسیاری از دستورهای مربوط به عملیات اجرایی سرکوب، اولاً محرمانه و سری و ثانیاً به صورت شفاهی ابلاغ می‌شد و کمتر پیش می‌آمد که متن یا دستوری به صورت کتبی در دسترس باقی بماند. کمبود معنادار مستندات کتبی در این‌باره، آن هم در مورد چنین قیام گسترده و مهمی، تأییدکننده این نظر است. دوم اینکه ماهیت کاملاً مذهبی قیام سبب می‌شد مورخان تاریخ معاصر، اقبالی به جمع‌آوری مستندات، از هر نوع آن و نقل روایت‌های نسبتاً کامل بر اساس این شواهد را کنار بگذارند. در توضیح این مسئله باید گفت تاریخ‌نگاران این دوره و دهه‌های نزدیک به آن، که به نگارش تاریخ معاصر ایران می‌پرداختند، به سه دسته مهم تقسیم می‌شوند؛ نخست تاریخ‌نگاران حکومتی که دلیل عدم توجه آن‌ها به قیام مسجد گوهرشاد معلوم است، دوم مورخان چپ‌گرا که به قیام‌های با ماهیت مذهبی، به دیده آشوب و شورش نگاه می‌کنند و سوم، مورخانی که مشکوک به پیروی از فرقه‌های ضاله‌ای مانند بابیه و بهائیت هستند و البته، دلیل نگاه منفی این افراد به قیام گوهرشاد، دشمنی و کینه شدید نسبت به اسلام و به ویژه مذهب شیعه و پیروان آن است.
محتوای آنچه در دسترس است
این مسائل و رویکردها، سبب شد مستندات و جزئیات مربوط به قیام مسجد گوهرشاد، در محدوده تاریخ شفاهی باقی بماند و فرصت ارزیابی و راستی‌آزمایی پیدا نکند. از سوی دیگر، بسیاری از شاهدان عینی واقعه، اطلاعات دقیقی درباره تعداد شهدا و نحوه انتقال و دفن آن‌ها ندارند و این مسئله، به شرایط خاص آن زمان، یعنی هجوم ناگهانی و آغاز و انجام کشتار در نیمه شب و انتقال اجساد در همان موقع مربوط می‌شود. به همین دلیل، همان‌طور که شاهدانی مانند مرحوم حجت‌الاسلام میرمحمدحسین حسینی اصفهانی گفته‌اند، تعداد شهدا و محل دفن آن‌ها، به جز موردی که به آن‌ها اشاره خواهم کرد، هیچ‌گاه مشخص نشد. ما در روایات مربوط به مکان دفن، نقاط متفاوت و مختلفی را مشاهده می‌کنیم، از اراضی «باغ‌های روستای نکاح» که امروزه در محدوده بولوار شهید کریمی قرار دارد، بگیرید تا اراضی «باغ‌های الندشت» در خیابان کوهسنگی، اراضی روستای «گل خطمی» در شرق مشهد و در محدوده مکان فعلی ایستگاه اصلی مترو، «باغ خونی» و ... در این اظهار نظرها وجود دارد که البته، به دلیل محدودیت‌های گسترده برای بررسی اکثر این مناطق، تاکنون هیچ تحقیق دقیق و مؤثری برای کشف شواهد در آن‌ها صورت نگرفته‌است.
تنها مستنداتی که در اختیار داریم
تنها اسناد مربوط به مکان دفن شهدای مسجد گوهرشاد، در سال 1393 خورشیدی بدست آمد؛ در این سال دفتر ثبت اسامی اموات گورستان گلشور، به طور اتفاقی در بایگانی بهشت‌رضا(ع) یافت شد. گورستان گلشور بین سال‌های 1314 تا اوایل دهه 1350 خورشیدی، به عنوان گورستان عمومی مشهد شناخته می‌شد. در دفتر اموات سال 1314 این گورستان، در میان درگذشتگان روزهای 19 تا 21 تیرماه، به 20 فوت‌شده بر می‌خوریم که همه آن‌ها به ضرب گلوله جان‌سپرده‌اند. بیشتر این افراد که کار غسل و کفن آن‌ها در غسالخانه خیابان طبرسی انجام شده‌است، «مجهول‌الهویه» هستند و آن‌ها را به صورت گمنام در گورستان گلشور دفن کرده‌اند. افراد شناخته شده در میان این 20 نفر، عبارتند از «رمضان غفوریان فلوک قزوینی»، «رضا ظریف حسین‌نیا»، «کربلایی حبیب دری آشپز طوسی»، «محمد جعفر دانشمند نوروزیان»، «سیاوش دیهیمی»(هفت ساله) و دو اسم بدون نام خانوادگی: «غلامحسین» و «محمدجعفر». بنابراین، از میان شهدای مسجد گوهرشاد، تنها نام پنج نفر، به صورت واضح معلوم و مکان دفن آن‌ها مشخص است. در محل گورستان گلشور، در حال حاضر، بوستانی بسیار بزرگ و مصفّا قرار دارد و البته، در آن خبری از بنای یادبود شهدای مسجد گوهرشاد نیست که جا دارد مسئولان و اولیای ذی‌ربط در این زمینه اقداماتی انجام بدهند.
تحلیلی بر خبر جدید
نکته دیگری که باید در این نوشتار مورد توجه قرار دهیم، ماجرای خبری است که این روزها درباره پیدا شدن گوری دسته‌جمعی مربوط به این واقعه، انتشار یافته‌است. نخست باید بدانیم که هر نوع اظهارنظر درباره چنین مسائلی، تنها در صلاحیت کارشناسان و مورخانی است که در این زمینه تحقیقاتی انجام داده و با جزئیات آن کم و بیش آشنا هستند. دوم اینکه مکان ادعایی مربوط به این کشف، درنقطه‌ای از شهر مشهد قرار دارد که در گذشته‌های نه چندان دور، آرامستان‌های بزرگی در آن قرار داشت و بخش مهمی از اموات شهر مشهد در آن مدفون می‌شدند. نباید از یاد ببریم که تا پیش از شکل گرفتن گورستان‌های عمومی در شهر مشهد، از دهه 1310 خورشیدی به بعد، هر محله‌ای در این شهر گورستان خاص خودش را داشت و به دیگر سخن، نظیر چنین وضعیتی، ممکن است در نقاط مختلف شهر مشهد اتفاق بیفتد؛ کما اینکه در گذشته، به چند مورد از آن، مثلاً هنگام حفاری در نزدیکی میدان شهید گمنام (مقدم طبرسی) برخورده‌ایم. البته اینکه بقایای اجساد کشف‌شده، مربوط به شهدای مسجد گوهرشاد باشد یا نباشد، تأثیری بر عظمت این قیام و نقش تاریخی آن در روند مبارزات مردمی ایران ندارد، اما نباید در ارزیابی چنین مسائلی، هیجان و عجله به خرج داد؛ زیرا ممکن است بعدها، خلاف این ادعا ثابت شود و انتشار این خبر کذب، دستمایه محافل اطلاع‌رسانی معاند برای زدن اصل خبر و انکار حقایقی شود که در وجود آن‌ها، تردیدی نمی‌توان داشت.
چرا مستندات کم است؟
درباره اینکه چرا این واقعه، با وجود جایگاه و اهمیتی که در تاریخ مردمی دوره رضاخان دارد، در دوره‌های بعد چندان به چشم نیامده‌است، دو دلیل عمده می‌توان ارائه کرد. نخست اینکه قیام مسجد گوهرشاد، از هر نظر، مهم‌ترین قیام مردمی دوران سلطنت پهلوی اول بود و برخلاف برخی قیام‌های دیگر، مانند قیام عشایر که در سال 1308 خورشیدی اتفاق افتاد، ماهیتی مذهبی، مردمی و به دور از قوم‌گرایی و مطالبات صنفی داشت. به همین دلیل، بسیاری از دستورهای مربوط به عملیات اجرایی سرکوب، اولاً محرمانه و سری و ثانیاً به صورت شفاهی ابلاغ می‌شد و کمتر پیش می‌آمد که متن یا دستوری به صورت کتبی در دسترس باقی بماند. کمبود معنادار مستندات کتبی در این‌باره، آن هم در مورد چنین قیام گسترده و مهمی، تأییدکننده این نظر است. دوم اینکه ماهیت کاملاً مذهبی قیام سبب می‌شد مورخان تاریخ معاصر، اقبالی به جمع‌آوری مستندات، از هر نوع آن و نقل روایت‌های نسبتاً کامل بر اساس این شواهد را کنار بگذارند. در توضیح این مسئله باید گفت تاریخ‌نگاران این دوره و دهه‌های نزدیک به آن، که به نگارش تاریخ معاصر ایران می‌پرداختند، به سه دسته مهم تقسیم می‌شوند؛ نخست تاریخ‌نگاران حکومتی که دلیل عدم توجه آن‌ها به قیام مسجد گوهرشاد معلوم است، دوم مورخان چپ‌گرا که به قیام‌های با ماهیت مذهبی، به دیده آشوب و شورش نگاه می‌کنند و سوم، مورخانی که مشکوک به پیروی از فرقه‌های ضاله‌ای مانند بابیه و بهائیت هستند و البته، دلیل نگاه منفی این افراد به قیام گوهرشاد، دشمنی و کینه شدید نسبت به اسلام و به ویژه مذهب شیعه و پیروان آن است.
محتوای آنچه در دسترس است
این مسائل و رویکردها، سبب شد مستندات و جزئیات مربوط به قیام مسجد گوهرشاد، در محدوده تاریخ شفاهی باقی بماند و فرصت ارزیابی و راستی‌آزمایی پیدا نکند. از سوی دیگر، بسیاری از شاهدان عینی واقعه، اطلاعات دقیقی درباره تعداد شهدا و نحوه انتقال و دفن آن‌ها ندارند و این مسئله، به شرایط خاص آن زمان، یعنی هجوم ناگهانی و آغاز و انجام کشتار در نیمه شب و انتقال اجساد در همان موقع مربوط می‌شود. به همین دلیل، همان‌طور که شاهدانی مانند مرحوم حجت‌الاسلام میرمحمدحسین حسینی اصفهانی گفته‌اند، تعداد شهدا و محل دفن آن‌ها، به جز موردی که به آن‌ها اشاره خواهم کرد، هیچ‌گاه مشخص نشد. ما در روایات مربوط به مکان دفن، نقاط متفاوت و مختلفی را مشاهده می‌کنیم، از اراضی «باغ‌های روستای نکاح» که امروزه در محدوده بولوار شهید کریمی قرار دارد، بگیرید تا اراضی «باغ‌های الندشت» در خیابان کوهسنگی، اراضی روستای «گل خطمی» در شرق مشهد و در محدوده مکان فعلی ایستگاه اصلی مترو، «باغ خونی» و ... در این اظهار نظرها وجود دارد که البته، به دلیل محدودیت‌های گسترده برای بررسی اکثر این مناطق، تاکنون هیچ تحقیق دقیق و مؤثری برای کشف شواهد در آن‌ها صورت نگرفته‌است.
تنها مستنداتی که در اختیار داریم
تنها اسناد مربوط به مکان دفن شهدای مسجد گوهرشاد، در سال 1393 خورشیدی بدست آمد؛ در این سال دفتر ثبت اسامی اموات گورستان گلشور، به طور اتفاقی در بایگانی بهشت‌رضا(ع) یافت شد. گورستان گلشور بین سال‌های 1314 تا اوایل دهه 1350 خورشیدی، به عنوان گورستان عمومی مشهد شناخته می‌شد. در دفتر اموات سال 1314 این گورستان، در میان درگذشتگان روزهای 19 تا 21 تیرماه، به 20 فوت‌شده بر می‌خوریم که همه آن‌ها به ضرب گلوله جان‌سپرده‌اند. بیشتر این افراد که کار غسل و کفن آن‌ها در غسالخانه خیابان طبرسی انجام شده‌است، «مجهول‌الهویه» هستند و آن‌ها را به صورت گمنام در گورستان گلشور دفن کرده‌اند. افراد شناخته شده در میان این 20 نفر، عبارتند از «رمضان غفوریان فلوک قزوینی»، «رضا ظریف حسین‌نیا»، «کربلایی حبیب دری آشپز طوسی»، «محمد جعفر دانشمند نوروزیان»، «سیاوش دیهیمی»(هفت ساله) و دو اسم بدون نام خانوادگی: «غلامحسین» و «محمدجعفر». بنابراین، از میان شهدای مسجد گوهرشاد، تنها نام پنج نفر، به صورت واضح معلوم و مکان دفن آن‌ها مشخص است. در محل گورستان گلشور، در حال حاضر، بوستانی بسیار بزرگ و مصفّا قرار دارد و البته، در آن خبری از بنای یادبود شهدای مسجد گوهرشاد نیست که جا دارد مسئولان و اولیای ذی‌ربط در این زمینه اقداماتی انجام بدهند.
تحلیلی بر خبر جدید
نکته دیگری که باید در این نوشتار مورد توجه قرار دهیم، ماجرای خبری است که این روزها درباره پیدا شدن گوری دسته‌جمعی مربوط به این واقعه، انتشار یافته‌است. نخست باید بدانیم که هر نوع اظهارنظر درباره چنین مسائلی، تنها در صلاحیت کارشناسان و مورخانی است که در این زمینه تحقیقاتی انجام داده و با جزئیات آن کم و بیش آشنا هستند. دوم اینکه مکان ادعایی مربوط به این کشف، درنقطه‌ای از شهر مشهد قرار دارد که در گذشته‌های نه چندان دور، آرامستان‌های بزرگی در آن قرار داشت و بخش مهمی از اموات شهر مشهد در آن مدفون می‌شدند. نباید از یاد ببریم که تا پیش از شکل گرفتن گورستان‌های عمومی در شهر مشهد، از دهه 1310 خورشیدی به بعد، هر محله‌ای در این شهر گورستان خاص خودش را داشت و به دیگر سخن، نظیر چنین وضعیتی، ممکن است در نقاط مختلف شهر مشهد اتفاق بیفتد؛ کما اینکه در گذشته، به چند مورد از آن، مثلاً هنگام حفاری در نزدیکی میدان شهید گمنام (مقدم طبرسی) برخورده‌ایم. البته اینکه بقایای اجساد کشف‌شده، مربوط به شهدای مسجد گوهرشاد باشد یا نباشد، تأثیری بر عظمت این قیام و نقش تاریخی آن در روند مبارزات مردمی ایران ندارد، اما نباید در ارزیابی چنین مسائلی، هیجان و عجله به خرج داد؛ زیرا ممکن است بعدها، خلاف این ادعا ثابت شود و انتشار این خبر کذب، دستمایه محافل اطلاع‌رسانی معاند برای زدن اصل خبر و انکار حقایقی شود که در وجود آن‌ها، تردیدی نمی‌توان داشت.
برچسب ها :
ارسال دیدگاه
تیتر خبرها
-
شمیم مهر رضوی در زندان زنان
-
شهدای واقعه مسجد گوهرشاد کجا دفن شدند؟
-
اولینهای مطبوعات بانوان در گنجینه اسناد آستان قدس رضوی
-
به عشق علی (ع)
-
غم، باهوش است
-
مرد آخر بين، مبارک بندهای است
-
عملیات ساخت کتابخانه حرم مطهر علوی به پایان رسید
-
حضور در خانه حراست از جامعه
-
مدیریت جهادی از منظر رهبر انقلاب
-
کتاب « فاطمه (س) مثل یاس بود» رونمایی شد
