نگاهی به پیشینه یکی از مسیرهای پررفت و آمد به حرم رضوی
خیابان امام رضا(ع) و پرونده تاریخی آن
محمدحسین نیکبخت
خیابان امام رضا(ع) یکی از خیابان‌های بسیار شلوغ و پرتردد اطراف حرم رضوی و به ویژه محل قرار گرفتن هتل‌ها و مهمانپذیرهای متعدد مشهد است،
به همین دلیل، منطقه‌ای زواری به حساب می‌آید. مراکز خرید اطراف آن هم شهرت زیادی دارد؛ مثلاً ورودی بازار رضا(ع) که از میدان بیت‌المقدس (فلکه آب) تا میدان 17 شهریور امتداد دارد، در حاشیه مسیر خیابان امام رضا(ع) قرار گرفته است. از طرفی، امتداد این خیابان به پایانه مسافربری مشهد ختم می‌شود و همین مسئله، بر حجم تردد و حضور زائران می‌افزاید. در صفحه نخست رواق امروز می‌خواهیم با هم تاریخ این خیابان نه چندان قدیمی و برخی اتفاق‌های رخ داده در آن را مرور کنیم.
تولد خیابان امام رضا(ع) و حاشیه‌های آن
قدمت خیابان امام رضا(ع) حدوداً 89 سال است؛ این خیابان را ضمن اجرای طرح‌های عمرانی حرم در سال 1311 خورشیدی ساختند و در واقع، نقطه مقابل خیابان طبرسی است و در ضلع جنوبی حرم مطهر قرار دارد. عرض خیابان امام رضا(ع) از همان ابتدا، حدود 30 متر در نظر گرفته شد و امتداد آن به حدود 8/1 کیلومتر می‌رسید. از منظر تاریخی، باید این خیابان را به صورت تقریبی، مرز میان دو محله سرشور و عیدگاه دانست. هنگامی که عملیات ابتدایی ساخت این خیابان آغاز شد، با توجه به برنامه ایجاد خیابان خسروی نو (اندرزگوی فعلی) در قسمت غربی آن، بخشی از گورستان قدیمی عیدگاه را تخریب و تسطیح کردند و در آن میدانی به نام فردوسی ساختند که بعدها به میدان دقیقی تغییر نام داد و امروزه آن را با نام «فلکه آب» یا «میدان بیت‌المقدس» می‌شناسند و خیابان خسروی نو، به این میدان متصل شد. درباره میدان بیت‌المقدس، باز هم خواهم گفت. خیابان امام رضا(ع) را پس از ساخت به نام خیابان «طهران» نام‌گذاری کردند و دلیل آن، قرار داشتن مسیر حرکت به سمت پایتخت در انتهای این خیابان بود. یکی از ویژگی‌های خیابان امام رضا(ع) طراحی زاویه امتداد آن نسبت به حرم رضوی است؛ این خیابان را طوری طراحی کرده‌اند که وقتی یک نفر در وسط خیابان می‌ایستد، دو مناره در دو طرف گنبد طلا می‌بیند؛ در حالی که در اصل فقط یک مناره در کنار گنبد وجود دارد؛ مناره دوم، در واقع همان مناره ایوان عباسی در شمال صحن عتیق است که در دوره نادرشاه ساخته و با طلا پوشانده شد. این ابتکار، جلوه خاصی به دورنمای حرم رضوی از خیابان امام‌رضا(ع) می‌دهد. در حاشیه این خیابان کوچه‌هایی قدیمی و مشهور در مشهد قدیم وجود داشت که امروزه بسیاری از آن‌ها دیگر وجود خارجی ندارند و نامشان زیر هزاران تُن آهن و فولاد دفن شده است؛ کوچه‌هایی مانند صدرالاطبا، گوهرسود، قبرستان عیدگاه، میرزای ضابط، کربلا، پی‌باره، بانک قدیم، گندم‌آباد، چهل ستون (حوض نو)، سجده‌گاه، چاه‌نو(چهنو) و محمدشریف. در حاشیه این خیابان در دهه 1310 خورشیدی، ساختمان موقت اداره پست، کارخانه حریربافی یزدی و بانک روس و ایران قرار داشت.
یک خیابان با کلی رویداد
خیابان امام رضا(ع) با وجود عمر نسبتاً کوتاهش، وقایع بسیاری را در حافظه تاریخی خود دارد. امتداد این خیابان به سمت حرم رضوی، در تیر سال 1314 خورشیدی به محل قدیمی صحن موزه (رواق امام خمینی(ره) فعلی) ختم می‌شد؛ جایی که زمانی محل تجمع نیروهای نظامی رضاشاه در شب 21 تیرماه بود و بعد، حمله به متحصنان در مسجد گوهرشاد آغاز شد و آن فاجعه بزرگ که به سرکوبی قیام گوهرشاد انجامید، رقم خورد. هر چند که خیابان امام رضا(ع) در سال‌های دهه 1310 و 1320، نهایتاً تا چهارراه کلانتر و محل فعلی دبیرستان قدیمی فردوسی ادامه داشت، اما امتداد آن، از طریق یک مسیر باریک‌تر به میدانی می‌رسید که امروزه آن را با نام «15 خرداد» می‌شناسند و قدیمی‌های مشهد به آن «فلکه ضد» می‌گویند. دلیل این نام‌گذاری، قرار گرفتن تنها ضدهوایی مشهد به عنوان پدافند هوایی شهر، در وسط این میدان بود. این ضدهوایی را در دوره رضاشاه نصب کردند که مثلاً از شهر دفاع کند اما وقتی در شهریور 1320 خورشیدی، هواپیماهای شوروی بر فراز مشهد به پرواز درآمدند، کاشف به عمل آمد که ضدهوایی مذکور، فقط 75 گلوله دارد و به همین دلیل، اصلاً موفق به زدن حتی یک هواپیمای مهاجم نشد! بگذریم؛ پس از شهریور 1320 و تسلط روس‌ها بر شهر مشهد، نخستین چاه آب عمیق شهر مشهد توسط آن‌ها در میدان دقیقی حفر شد؛ به همین دلیل، این میدان در میان مردم مشهد به «فلکه آب» شهرت یافت. برخی معتقدند که این نام‌گذاری، پیش از احداث چاه عمیق اتفاق افتاده است؛ یعنی زمانی که میدان را ساختند و وسط آن، حوض آب بزرگی ایجاد کردند که اطرافش گلکاری زیبایی داشت و برای بسیاری از مردم، محل تفرج و گردش به حساب می‌آمد. خیابان امام رضا(ع) به ویژه در تاریخ انقلاب اسلامی مشهد هم، نقش بسیار پررنگی دارد. بسیاری از تظاهرات‌های مشهور مانند راهپیمایی تاسوعا و عاشورای سال 1357، در این خیابان برگزار شد و صفحات زرینی را در تاریخ شهر مشهد رقم زد.
تولد خیابان امام رضا(ع) و حاشیه‌های آن
قدمت خیابان امام رضا(ع) حدوداً 89 سال است؛ این خیابان را ضمن اجرای طرح‌های عمرانی حرم در سال 1311 خورشیدی ساختند و در واقع، نقطه مقابل خیابان طبرسی است و در ضلع جنوبی حرم مطهر قرار دارد. عرض خیابان امام رضا(ع) از همان ابتدا، حدود 30 متر در نظر گرفته شد و امتداد آن به حدود 8/1 کیلومتر می‌رسید. از منظر تاریخی، باید این خیابان را به صورت تقریبی، مرز میان دو محله سرشور و عیدگاه دانست. هنگامی که عملیات ابتدایی ساخت این خیابان آغاز شد، با توجه به برنامه ایجاد خیابان خسروی نو (اندرزگوی فعلی) در قسمت غربی آن، بخشی از گورستان قدیمی عیدگاه را تخریب و تسطیح کردند و در آن میدانی به نام فردوسی ساختند که بعدها به میدان دقیقی تغییر نام داد و امروزه آن را با نام «فلکه آب» یا «میدان بیت‌المقدس» می‌شناسند و خیابان خسروی نو، به این میدان متصل شد. درباره میدان بیت‌المقدس، باز هم خواهم گفت. خیابان امام رضا(ع) را پس از ساخت به نام خیابان «طهران» نام‌گذاری کردند و دلیل آن، قرار داشتن مسیر حرکت به سمت پایتخت در انتهای این خیابان بود. یکی از ویژگی‌های خیابان امام رضا(ع) طراحی زاویه امتداد آن نسبت به حرم رضوی است؛ این خیابان را طوری طراحی کرده‌اند که وقتی یک نفر در وسط خیابان می‌ایستد، دو مناره در دو طرف گنبد طلا می‌بیند؛ در حالی که در اصل فقط یک مناره در کنار گنبد وجود دارد؛ مناره دوم، در واقع همان مناره ایوان عباسی در شمال صحن عتیق است که در دوره نادرشاه ساخته و با طلا پوشانده شد. این ابتکار، جلوه خاصی به دورنمای حرم رضوی از خیابان امام‌رضا(ع) می‌دهد. در حاشیه این خیابان کوچه‌هایی قدیمی و مشهور در مشهد قدیم وجود داشت که امروزه بسیاری از آن‌ها دیگر وجود خارجی ندارند و نامشان زیر هزاران تُن آهن و فولاد دفن شده است؛ کوچه‌هایی مانند صدرالاطبا، گوهرسود، قبرستان عیدگاه، میرزای ضابط، کربلا، پی‌باره، بانک قدیم، گندم‌آباد، چهل ستون (حوض نو)، سجده‌گاه، چاه‌نو(چهنو) و محمدشریف. در حاشیه این خیابان در دهه 1310 خورشیدی، ساختمان موقت اداره پست، کارخانه حریربافی یزدی و بانک روس و ایران قرار داشت.
یک خیابان با کلی رویداد
خیابان امام رضا(ع) با وجود عمر نسبتاً کوتاهش، وقایع بسیاری را در حافظه تاریخی خود دارد. امتداد این خیابان به سمت حرم رضوی، در تیر سال 1314 خورشیدی به محل قدیمی صحن موزه (رواق امام خمینی(ره) فعلی) ختم می‌شد؛ جایی که زمانی محل تجمع نیروهای نظامی رضاشاه در شب 21 تیرماه بود و بعد، حمله به متحصنان در مسجد گوهرشاد آغاز شد و آن فاجعه بزرگ که به سرکوبی قیام گوهرشاد انجامید، رقم خورد. هر چند که خیابان امام رضا(ع) در سال‌های دهه 1310 و 1320، نهایتاً تا چهارراه کلانتر و محل فعلی دبیرستان قدیمی فردوسی ادامه داشت، اما امتداد آن، از طریق یک مسیر باریک‌تر به میدانی می‌رسید که امروزه آن را با نام «15 خرداد» می‌شناسند و قدیمی‌های مشهد به آن «فلکه ضد» می‌گویند. دلیل این نام‌گذاری، قرار گرفتن تنها ضدهوایی مشهد به عنوان پدافند هوایی شهر، در وسط این میدان بود. این ضدهوایی را در دوره رضاشاه نصب کردند که مثلاً از شهر دفاع کند اما وقتی در شهریور 1320 خورشیدی، هواپیماهای شوروی بر فراز مشهد به پرواز درآمدند، کاشف به عمل آمد که ضدهوایی مذکور، فقط 75 گلوله دارد و به همین دلیل، اصلاً موفق به زدن حتی یک هواپیمای مهاجم نشد! بگذریم؛ پس از شهریور 1320 و تسلط روس‌ها بر شهر مشهد، نخستین چاه آب عمیق شهر مشهد توسط آن‌ها در میدان دقیقی حفر شد؛ به همین دلیل، این میدان در میان مردم مشهد به «فلکه آب» شهرت یافت. برخی معتقدند که این نام‌گذاری، پیش از احداث چاه عمیق اتفاق افتاده است؛ یعنی زمانی که میدان را ساختند و وسط آن، حوض آب بزرگی ایجاد کردند که اطرافش گلکاری زیبایی داشت و برای بسیاری از مردم، محل تفرج و گردش به حساب می‌آمد. خیابان امام رضا(ع) به ویژه در تاریخ انقلاب اسلامی مشهد هم، نقش بسیار پررنگی دارد. بسیاری از تظاهرات‌های مشهور مانند راهپیمایی تاسوعا و عاشورای سال 1357، در این خیابان برگزار شد و صفحات زرینی را در تاریخ شهر مشهد رقم زد.
برچسب ها :
حرم رضوی
ارسال دیدگاه
