​​​​​​​هر چند که تعداد زیادی از فهرست‌های نوشته شده توسط پیشینیان به دست ما نرسیده ‌است، اما محتوای کتاب‌هایی مانند «الفهرست» نوشته «ابن ندیم» نشان می‌دهد مسلمانان چقدر در تنظیم و ثبت میراث مکتوب خودشان، دقیق و علاقه‌مند بوده‌اند. ممکن است همین ابتدا، این پرسش به ذهن شما برسد که اصولاً فهرست‌نویسی به چه درد می‌خورد و کار چه کسانی را راه می‌اندازد. باید خدمتتان عرض کنم که فهرست‌نویسی، در درجه نخست نوعی اطلاع‌رسانی دقیق برای اهل پژوهش و تحقیق است؛ محققان بدون اینکه لازم باشد به سراغ کتابخانه‌ای که شاید در شهری دور قرار داشته باشد، بروند، با بررسی فهرست کتاب‌های آن که افزون بر نام، مشخصات ظاهری و محتوا را هم در بر می‌گیرد، می‌توانند منبع مورد نیاز خود را پیدا و سپس به کتابخانه مراجعه کنند. دوم اینکه فهرست‌ها به ویژه فهرست آثار خطی جزو اسناد مهم کتابخانه‌های قدیمی برای حفظ نسخه‌های ارزشمند و نایاب کتاب‌هایی است که در آن‌ها نگهداری می‌شود. 

فهرست‌نویسی در کتابخانه آستان
کتابخانه آستان ‌قدس چنان‌که پیشتر هم درباره قدمت و سابقه‌اش صحبت کردیم، به دلیل اهمیت و جایگاه حرم رضوی، دارای کتاب‌های نفیس و ارزشمندی بود که عموماً وقف حرم شده‌ بودند و با توجه به افزایش تعداد آن‌ها و ضرورت نگهداری دقیق، تقریباً از دوره صفویه به این سمت کار فهرست‌نویسی در کتابخانه آستان ‌قدس رضوی متداول شد؛ به دیگر سخن، در حال حاضر کتابخانه آستان ‌قدس رضوی، قدیمی‌ترین کتابخانه مشغول به کار ایران است که فهرست‌نویسی‌های آن از دوره صفویه به دست ما رسیده و اطلاعات دقیقی درباره نسخه‌های خطی، قرآن‌های نفیس و اسناد ارزشمند دوره‌های مختلف، در این فهرست‌نویسی‌ها حفظ شده‌ است. 

قدیمی‌ترین سند موجود
قدیمی‌ترین سند مربوط به فهرست‌نویسی در کتابخانه آستان ‌قدس رضوی، مربوط به سال 1010ق / 980ش است که توسط شخصی به نام میرغیاث‌الدین محمد نوشته شده است. البته این فهرست‌نویسی عنوان عجیب و غریبی دارد و شبیه فهرست‌نویسی‌های جدید که هم جمع و جور هستند و هم ساده و قابل فهم، نیست: «تفسیر تحویل صاحب جمعان بیوتات روضه منوره از ابتدای سال ایت‌ئیل تُرکی تا اودئیل»؛ با توجه به نام ایت‌ئیل (سال سگ) و اودئیل (سال گاو) و البته دیگر مندرجات سند، این فهرست مربوط به سال‌های 1007 تا 1010 قمری است. بر اساس این فهرست، تعداد کتاب‌های کتابخانه 869 جلد، قرآن‌ها 200 جلد و قرآن‌های جلددار 191 جلد است. نکته جالب  ‌توجه درباره قدیمی‌ترین فهرست‌نویسی کتابخانه آستان‌ قدس رضوی این است که فهرست مذکور نه به منظور امور تحقیقی و پژوهشی، بلکه برای نگهداری اموال و بررسی موجودی کتابخانه تهیه شد؛ در واقع آقای میرغیاث‌الدین کتابدار نبود؛ بیشتر باید وی را «امین اموال» بدانیم؛ اما امین‌ اموالی که از ذوق و سلیقه ثبت و ضبط کتاب برخوردار بوده و این کار را با دقت تمام انجام می‌داد. سال 1010ق که زمان تنظیم این فهرست است، همان سالی است که شاه‌عباس یکم صفوی، پای پیاده به مشهد آمد و البته گزارش آن در کتاب «مفاتیح‌الجنان» هم وجود دارد. تا دو سال پیش از این سفر، مشهد تحت تسلط ازبکان بود که از حدود سال 997ق به صورت متناوب مشهد را اشغال می‌کردند و دست به غارت اموال مردم و نذورات موجود در آستان ‌قدس رضوی می‌زدند. بخشی از این غارت‌ها مربوط به کتابخانه آستان ‌قدس بود؛ اما سندی که بتواند مشخصات کتاب‌های ربوده شده و عنوان آن‌ها را برای پیگیری احتمالی ارائه کند، وجود نداشت. به همین دلیل احتمالاً شاه عباس یکم پس از نجات مشهد از دست ازبکان، به فکر تنظیم امور کتابخانه افتاد و فرمان فهرست‌نویسی آثار موجود در آن را صادر کرد. می‌دانیم که در همین زمان، او تغییراتی را هم در سازمان اداری آستان و همین ‌طور ساختار اداری و عمرانی مشهد به وجود آورد. 

تلاش برای نجات نسخه‌ها
برخی از نسخه‌های ارزشمند، با تلاش مسئولان امر به کتابخانه آستان ‌قدس بازگردانده شد. یکی از این نسخه‌ها، نسخه‌ای از کتاب مشهور «عیون اخبارالرضا(ع)» بود که آن را از بلخ به مشهد منتقل کردند و ظاهراً میرغیاث‌الدین محمد در حاشیه آن نوشته ‌است: «17 شهر رمضان سنه 1010 کتاب عیون الرضا که وقف قدیم آستانه مقدسه بوده و... به بلخ برده ‌بودند و درین تاریخ شیخ‌الاسلام شیخ حسن داود خریداری نمود به کتابخانه سرکار فیض آثار فرستاده به قطع نصف سمرقندی».

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت