گرچه امروزه وقف فقط در ملک، مدرسه، کتابخانه و مسجد نیست، امروز وقف حتی در حوزه سلامت و فناوری نیز انجام می‌شود، اما واقفان در گذشته وقف‌هایی انجام داده‌اند که با وجود اینکه قرن‌ها از آن می‌گذرد هنوز زیبایی و ماهیت وقف را در خود حفظ کرده است. وقتی از وقف‌های گذشتگان سخن به میان می‌آید، نیت پاک و روحیه انسان‌دوستی آن‌ها را درک می‌کنیم.
وقف شاید قلب تپنده جامعه باشد. وقف، مرد و زن و کودک و بزرگ نمی‌شناسد، روستا و شهر هم نمی‌داند، پیر و جوان هم تفاوتی ندارد، همه می‌توانند در امر خیر شرکت کنند و هر چه دوست دارند را وقف کنند، زمین، ملک، مدرسه، کتابخانه و...؛ مهم این است که نیتشان خوب باشد.
وقف تاریخچه و قدمتی طولانی در کشور ما دارد، در گذشته حتی کاروانسراها نیز وقف می‌شد، امروز اما وقف کتاب و ابزار فناوری، هزینه حاصل از اجاره ملک و وقف آن به تحصیل کودکان و... انجام می‌شود.
همه این‌ها را گفتیم تا به وقفی برسیم که به شمال غربی ایران و شهر زنجان تعلق دارد؛ شهری که در دوره‌های تاریخی به دلیل وجود مقاومت‌های مردمی و منطقه‌‌ای در مقابل سپاهیان اسلام به عنوان شهر دشوارگشا معروف بوده است.

طولانی‌‌ترین وقف‌‎نامه کشور 
می‌خواهیم 100 سال به عقب برگردیم؛ یک قرن پیش بود که بانوی زنجانی تصمیم گرفت مدرسه و مسجد علمیه زنجان را وقف کند. بانو جمیله ذوالفقاری را می‌گویم؛ او که با وقف این دو مکان مقدس نه تنها به توسعه علم و دین اسلام کمک کرد، بلکه طولانی‌‌ترین وقف ‌نامه کشور را نیز به نام خود رقم زده است.
شاید این بانوی زنجانی در 100 سال پیش نمی‌دانست با وقف این دو مکان در حوزه واقفان کشور چه کار بزرگی انجام می‌دهد و امروز پس از گذشت 100 سال اسمش در لیست واقفان برتر کشور خودنمایی می‌کند. این را هم اضافه کنم که امروز ارزش علمی و فرهنگی این مجموعه عظیم موجب شده نام زنجان در وقف بدرخشد.
همگان وقف را سنتی حسنه و یادگاری ماندگار از ائمه اطهار(ع) می‌دانند. جالب است که داستان خانم ذوالفقاری تنها به وقف این دو مکان ختم نمی‌شود. روایت وقف از شهری که این دو مکان مقدس بنا و وقف شده، آغاز می‌شود؛ اسمش قیدار بوده و از جمله شهرهایی است که تمام آن وقف شده است. بله درست خوانده‌اید، شش‌دانگ این شهر وقفی است، زیرا شهر قیدار شامل موقوفات بسیار ارزشمندی است، این شهر مرکز شهرستان خدابنده است و حدود ۴۰ هزار نفر جمعیت دارد.

اثر تاریخی دوره قاجاریه
مسجدی که جمیله خانم وقف کرده به نام «مسجد خانم» شهرت دارد. این اثر تاریخی از جمله بناهای دوره قاجاریه در محله فخیم‌‎الدوله زنجان است. این مسجد و مدرسه از جمله بناهای مذهبی و تاریخی شهر زنجان است که در محله قدیمی فخیم ‌الدوله قرار دارد. مسجد خانم فاقد گنبد و دارای دو مناره بسیار زیبا است، این اثر تاریخی در داخل بافت تاریخی شهر زنجان و در ضلع غربی خیابان سبزه‌ میدان واقع شده است.
صحبت از وقف این مسجد که می‌شود، نمی‌توان از معماری آن حرفی نزد. بنای مسجد مشتمل بر سردر ورودی با دو مناره کوتاه، صحن، شبستان تابستانی و زمستانی، حجره‌‌های متعدد و تزئینات کاشی‌‌کاری، گچ‌بری و میانسرای مسجد خانم هشت ضلعی است که در ضلع‌های شرقی، غربی و شمالی آن 12 حجره برای سکونت طلاب علوم دینی ساخته شده است.

وجود مناره‌‌های قطور و کوتاه با تزئیناتی پرکار
روزی صدای در منزل استاد اسماعیل بنّا که در دوره قاجار زندگی می‌کرد و همگان او را بنّایی باتجربه می‌دانستند، زده شد. وقتی این استاد در را باز می‌کند، فرستاده یکی از بانوان متمکن در اواخر دوره قاجار را می‌بیند که برای ساخت این مسجد، به منزل استاد آمده بود.
استاد اسماعیل بنّا با دیدن فرستاده نگران نشد، او کارش را بلد بود، از همان ابتدا براساس آنچه در ذهنش ترسیم شده بود، مناره‌‌های قطور و کوتاهی بر فراز سردر این مسجد که دارای تزئینات بدیع آجر کاشی است ساخت، همچنین کتیبه‌ای به رسم آن زمان بر سردر این مسجد قرار داد که تاریخ ساخت این بنا یعنی سال ۱۳۲۳ هجری قمری را نشان می‌دهد.
استاد اسماعیل بنّا حساسیت ویژه‌ای برای ایجاد تزئینات پرکار روی این مناره‌ها داشت، او حتی از این تزئینات در درگاه ورودی و سطوح فوقانی حجره‌های مشرف به میانسرا استفاده کرد. در این تزئینات یک عقب‌نشینی‌نماهایی با قوس جناغی، هلالی ایجاد شده است. استاد اسماعیل کارش را بلد بود و بانوی متمکن قاجار می‌دانست کار را به کاردان سپرده است، از نقوش هندسی و گل و بوته که عموماً با رنگ‌‌های رایج در دوره قاجار است گرفته تا استفاده از رنگ‌‌های زرد، نارنجی، سیاه، سفید و صورتی در این تزئینات دیده می‌شود، شیوه‌‌های به کار رفته در معماری مسجد خانم منحصراً از خصوصیات معماری دوره قاجار است، میانسرای مسجد دارای تزئینات کاشی‌کاری به رنگ زرد است که بالای ورودی شبستان مسجد کار شده‌‌اند.
این مسجد دارای هشت ضلع است که در ضلع‌های شرقی، غربی و شمالی آن 12حجره برای سکونت طلاب علوم دینی ساخته شده است. قسمتی از تزئینات کاشی‌کاری سردر حجره‌‌ها  بر اثر مرور زمان از بین رفته است، توضیح و تصویر وسط تزئین بالای سردر دو حجره از مسجد که به دوره پهلوی برمی‌گشته، تراشیده و تخریب شده و به جای آن طرح ساعت نقاشی شده است.
بانو ذوالفقاری در حالی این وقف را انجام داده که هیچ فرزندی نداشته و خود همه هزینه‌های ساخت این مسجد و مدرسه را به استاد اسماعیل بنا داده است، گویا هیچ کدام از اقوام او در ساخت این مکان‌های مقدس
 کمک نکرده‌اند. 
در پایان باید به این نکته اشاره کنم که وقف‌نامه مسجد خانم به صورت طوماری در ابعاد ۲۲*۱/۷۵ سانتیمتر است که در ۱۱۱سطر به خط نسخ و نستعلیق نوشته شده، دورتا دور این نوشته با جدول و شمسه بالای سند تذهیب‌کاری شده و مُهر تأیید ۱۴ نفر در آن دیده می‌شود که بازخوانی ۱۱ مُهر میسر بوده و بقیه مُهرها ناخوانا یا کمرنگ هستند.

خبرنگار: مهدیه قمری